اویاقلیق/احد نقش شور: از قیام ۲۹ بهمن سال ۵۶ مردم تبریز و ماجراهای پیرامون این خیزش استبدادستیزی قرن حاضر سخن بسیار رفته و اغلب صاحبنظران تاریخ معاصر بر نقش این قیام همه جانبه در تسریع مبارزات ضد طاغوتی ملت ایران و تاثیر آن در تهییج تظاهرات بعدی علیه رژیم منحوس پهلوی اتفاق نظر دارند.
در واقع حماسه بزرگی که در این روز توسط مردم تبریز آفریده شد، “اعلامیه‌ای رسمی” برای آغاز حرکت عظیم مردمی در سراسر کشور بود که شور یکپارچگی را در کالبد ملت دمید و زوال همیشگی طاغوت را رقم زد.
انقلاب همه‌گیر تبریز در ۴۶ سال قبل، جدا از حوادث و اتفاقات مهم آن، در ابعاد مختلف سیاسی اجتماعی فرهنگی و اقتصادی تاثیرات شگرف خود را با رویکرد اصلاح زیرساخت‌های موجود بر جای گذاشت و پیام‌های پیدا و پنهان آن به عینه به گوش حاکمیت وقت رسید و به نوعی بیداری دوباره ملت ایران را سبب شد.
تاثیر قیام در ساختار سیاسی
فضای سراسر رعب، وحشت و خفقان آن دوران با اعلان حکومت نظامی‌های پی در پی و بگیر و ببندهای گسترده، عملاً امکان هر گونه اقدام انقلابی را در شکلی عملی و رو در رو سلب کرده بود؛ اما بعد از کشتار معروف ۱۹ دی قم، قیام تبریز پیشتاز در چنین فضای بسته‌ای شکل گرفت.
در چنین شرایطی بود که گروه‌های فعال در لایه‌های مختلف جامعه از دانشجو، بازاری و دانش‌آموز گرفته تا روحانیون و طیف‌های مختلف مردم عادی، با ایجاد ارتباط منطقی و آرمانی با هم و به بهانه پاسداشت یاد شهدای قم، اقدامات اولیه را برای آغاز یک حرکت انقلابی و اعتراضی آغاز کردند.
این اقدامات در حالی صورت گرفت که در مقطع زمانی فوق کمتر کسی جرات داشت بر خلاف رژیم حرکت کند و دستگاه سعی می‌کرد با محدود کردن فضا برای حضور و نقش‌آفرینی مردم، به ویژه جوانان در عرصه‌های سیاسی، مانع از آسیب جدی به خود شود، با این حال آنچه در صدر و نقطه ثقل صحنه‌گردانی “قیام ۲۹ بهمن تبریز” به چشم آمد، محوریت همین مردم و جوانان انقلابی بود و اغلب شهدای این روز را جوانانی تشکیل دادند که شاه در نهایت استیصال آنها را “مارکسیست‌های اسلامی” نامید.
اما نهضت ۲۹ بهمن تبریز در عرصه فرهنگی نیز دارای پیام و پیامدهای اصلاحی بود، در این جریان بیشترین خسارت‌ها و یورش‌های اعتراضی مردم به مراکز ضد فرهنگی و فساد از جمله کاباره‌ها، مشروب‌فروشی‌ها، سینماها و مراکز فحشا صورت گرفت.
این اقدام حرکتی کاملاً فرهنگی با پیام “اصلاح و پاکسازی” جامعه اسلامی از مظاهر ضداسلامی بود.
از دیگر سو، قیام مذکور پوشالی بودن شعارها و ادعاهای رژیم پهلوی مبنی بر وجود رفاه اقتصادی در جامعه را به اثبات رسانید و خط بطلان بر تمام معادلات آن عصر کشید.
مردم در این روز ثابت کردند به هیچ‌وجه خواهان رفاه اجتماعی و اقتصادی آن هم به بهای لگدمال شدن اعتقادات مذهبی و رواج بی‌بند و باری نیستند.
از دیدگاه امنیتی نیز خیزش تاریخی مردم تبریز، اقتدار کاذب شاه در ارکان مختلف حاکمیت را به چالش کشید و آسیب‌پذیری رژیم را عیان کرد.
تسخیر و به آتش کشیده شدن دفتر “حزب رستاخیز” – حزب فرمایشی شاه- و ده‌ها بانک و دیگر اماکن دولتی در آن روز و عجز رژیم از مهار موج نفرت مردمی کافی بود تا صلابت و اقتدار کاذب دستگاه نمایان شود.
آری قیام ۴۶ سال پیش تبریز به عنوان موتور حرکتی انقلاب مردم ایران با دمیدن شور وحدت و باور ملی نسبت به پوشالی بودن دستگاه شاه ضمن زمینه‌سازی برای تسریع حرکت انقلابی در کشور به نقطه عطف تاریخ ایران از یک سو و مهر تاییدی بر پیشگامی مردم این خطه در جنبش‌های استبدادستیزی یک قرن اخیر از صدر مشروطه تا راس انقلاب اسلامی از سوی دیگر بدل شد و آزادیخواهان تبریزی به تاسی از رهبر کبیر خود امام خمینی (ره)، پایان عصر پهلوی را فریاد کردند تا شاه، آرزوی ” انقلاب شاه و مردم” به عنوان بزرگ‌ترین برنامه اقتصادی‌اش را به گور ببرد.
وقایع‌نگاری قیام ۲۹ بهمن تبریز
اگر چه وقوع فاجعه خونین قم در ۱۹ دی ۵۶ توسط رژیم سفاک پهلوی، بهانه کافی و لازم برای خیزش تاریخی مردم سلحشور تبریز در ۴۰ روز پس از این حادثه تلخ را به دست داد، با این حال همانطور که در سطور بالا شرح آن رفت، قیام تبریز چیزی فراتر از یک مراسم بزرگداشت و در واقع به منزله اعلامیه رسمی انقلاب اسلامی ایران بود.
پس از فاجعه قم، برنامه‌ریزی‌ها و بررسی‌های همه جانبه برای برگزاری مراسم یادبود شهدای این روز و ایفای نقش ماندگار و سرنوشت‌ساز آذربایجان و تبریز در شکل‌گیری بخش مهمی از تاریخ کشور آغاز شد.
وضعیت به گونه‌ای بود که طراحان این خیزش تاریخی باید از یکسو با تکیه بر تجربیات سال ۴۲، راهی منتج به نتیجه مطلوب به منظور وارد آوردن ضربه‌ای کاری بر پیکر رژیم می بافتند و از طرفی با شتاب بخشیدن به حرکت انقلاب، طومار فساد و بی‌داد را برمی چیدند، از این رو، بررسی شرایط و وضعیت موجود مراکز نظامی و قدرت برای جلوگیری از کشتار و قتل عام مردم، به ویژه پادگان تبریز یکی از اولویت‌ها و ضروریات بود، اقدامی که در نهایت صورت پذیرفت و خالی بودن این پادگان از حضور سرباز و نیروی کافی محرز شد.
از طرفی، جوانب کار برای احتمال اعزام نیروهای کمکی از پادگان مراغه نیز سنجیده شد، چرا که در صورت وقوع چنین امری با توجه به بعد مسافت امکان و فرصت کافی برای اجرای برنامه‌های از پیش طراحی شده توسط انقلابیون و دستیابی به اهداف مورد نظر فراهم می‌شد.
پیش درآمد این خیزش مردمی، اعلامیه‌ای بود که “شهید قاضی طباطبایی” تنظیم کرد و به صورت دست‌نویس پس از مشورت با دیگر روحانیون از جمله “آیت‌الله غروی” و “آیت‌الله انگجی” به امضاء رسید و متعاقباً در “سردرود” تکثیر و توسط گروهای از پیش تعیین شده در نقاط پرتردد شهر توزیع شد.
روز ۲۸ بهمن ماه ۱۳۵۶ یک روز پیش از واقعه، “سید محسن موسوی تبریز” که در آن روزها به تازگی از تبعید بازگشته بود، با ایراد سخنرانی در “مسجد شعبان”، زمینه را برای تحقق اهداف قیام فراهم کرد.
شناسایی محل‌ها و راه‌های فرار، دعوت گسترده از مردم برای حضور در مراسم، حضور و تردد نیروهای انقلابی در قالب ماموران امنیتی رژیم در نقاط حساس شهر برای بررسی اوضاع، اطلاع‌رسانی سریع، ایجاد اختلال در سیستم مخابراتی مراکز نظامی و انتظامی و خرید و تخلیه چند کامیون آجر در نقاط حساس از جمله اقدامات مقدماتی انقلابیون برای بسترسازی قیام بود.
بالاخره سحرگاه ۲۹ بهمن سال ۵۶ فرا رسید، خیل جمعیت در مقابل “مسجد قزلی” عرصه را بر دژخیمان رژیم که با محاصره مسجد مانع ورود جمعیت به داخل آن می‌شد، تنگ‌تر می‌ساخت تا اینکه هتک حرمت سرگرد معدوم، “حق‌شناس”، رئیس کمیته مشترک اطلاعات و شهربانی به ساحت مقدس مسجد، خشم جمعیت معترض را برانگیخت.
“محمد تجلا” یکی از دلاوران تبریزی به سمت وی حمله کرد و پس از وارد آوردن ضربه‌ای سنگین به “حق‌شناس”، با تیر مستقیم وی به شهادت رسید. با شهادت “تجلا” زمینه برای ادامه حرکت و حضور مردمی بیش از گذشته فر اهم شد. جمعیت لحظه به لحظه بیشتر می‌شد.
گروه‌هایی که مسئولیت حمله به ادارات دولتی و مراکز فساد و فحشا را بر عهده داشتند به اهداف از پیش تعیین شده یورش برده و آن ها را تخریب کرده و به آتش کشیدند.
نیروهای امنیتی که از کنترل اوضاع متشنج عاجز مانده بودند، برای سرکوب تظاهرکنندگان، تقاضای اعزام قوای کمکی کردند، با این حال دامنه شورش مردمی به حدی گسترش یافته بود که دیگر قوای کمکی هم کارساز نمی‌شد. نیروهای امنیتی نیز که برای نمایش قدرت در خیابان‌ها رژه می‌رفتند، با گشودن آتش گلوله بر روی مردم تعدادی دیگر از جوانان را به خاک و خون کشانده و شهید کردند اما شهادت هر جوانی برابر بود با تهییج بیشتر مردم.
ابعاد حرکت مردمی تبریز در ۲۹ بهمن ۵۶ چنان وسیع بود که واحد خبر رادیو و تلویزیون آذربایجان روز بعد از حادثه، خبری را با این مضمون به “خبرگزاری پارس” و “رادیو تلویزیون ملی” ارسال کرد: “در تظاهرات روز گذشته تبریز که تا شامگاه ادامه یافت، تظاهرکنندگان در خیابان‌های پهلوی، فردوسی، شهناز، چهارراه باغ گلستان، ملل متحد، امین، کورش، شاه‌بختی، شاهپور، دارایی، شمس تبریزی و نقاط دیگر این شهر به راه افتادند. طبق گزارش‌های رسیده در اثر این حوادث ۷۳ بانک، ۸ سینما، صدها مغازه، ده‌ها اتومبیل و اماکن دولتی از جمله ساختمان حزب رستاخیز به آتش کشید شد. در اثر این آتش‌سوزی‌ها که ساعت‌ها ادامه داشت، هزاران برگ از اسناد بانکی و مقادیر قابل توجهی اسکناس نیز سوخته است. همچنین در تظاهرات روز گذشته ۱۸ نفر جان خود را از دست داده و ۶۰ نفر از مجروحان این واقعه در بیمارستان‌های تبریز بستری شده‌اند، طبق اطلاعات به دست آمده تاکنون ۶۵۰ نفر در این رابطه دستگیر و بازداشت شده‌اند.“
در پی ارسال این خبر، رادیو و تلویزیون ملی ایران با دستپاچگی تمام، خبر تحریف شده‌ای را به نقل از “خبرگزاری پارس” در اخبار روز ۳۰ بهمن ۵۶ پخش کرد. متن خبر که در ساعت ۱۴ ، ۳۰ بهمن از رادیو ایران پخش شد که در واقع اعلامیه دولت تلقی می‌شد. در این گزارش آمده بود: “به گزارش خبرگزاری پارس، روز گذشته طی اغتشاشاتی که به وسیله چند گروه در تبریز روی داد، چند محل به آتش کشیده شد و شیشه‌های تعدادی از مغازه‌ها در هم شکست. قبلاً اعلام شده بود که عده‌ای در مساجد و تکایا اجتماع خواهند کرد لکن بر اثر تحریکات پاره‌ای از عوامل شناخته شده که خود را مارکسیست‌های اسلامی می‌نامیدند، چند گروه در خیابان‌های شهر به راه افتادند و در حالی که شعارهای کمونیستی و ضد ملی می‌دادند به مغازه‌ها و بانک‌ها حمله بردند. این افراد در طول راه تعدادی از وسایط نقلیه را نیز به آتش کشیدند اما سرانجام با دخالت ماموران متفرق شدند.“
متعاقب این خبر، “رادیو و تلویزیون ملی” نیز در گزارش خود از مجلس شورای ملی گفت: “در جلسه علنی امروز مجلس شورای ملی و به دنبال نطق‌های پیش از دستور نمایندگان پیرامون وقایع تبریز، “هولاکو رامبد” وزیر مشاور در امور پارلمانی در سخنانی اظهار داشت، در شهر تبریز عده‌ای اوباش و به صراحت بگویم، مزدوران خارجی که معلوم نیست از کدام راه و کدام مرز وارد ایران شده‌اند، عملی شبیه آنچه لشگر مغول کرده، انجام دادند و فجایعی در شهر تبریز به وجود آورند و به مراکز فرهنگی، خیریه و عمومی و آنچه که منحصراً برای خدمت به مردم بود، صدمه زدند. البته آنچه برای همه روشن است پیشرفت ایران متوقف شدنی و برگشتنی نیست و دولت در نهایت قدرت و کمال مراقبت در حفظ امنیت، وظایف قانونی خود را انجام خواهد داد”.
اما این پایان ماجرا نبود، از جمله مراکزی که در قیام ۲۹ بهمن تبریز در آتش خشم مردم انقلابی منهدم شد، دفتر تشکیلات فرمایشی شاه موسوم به حزب رستاخیز بود.
یک هفته پس از واقعه ۲۹ بهمن یعنی در پنجم اسفند ۵۶ “محمود جعفریان”، قائم مقام حزب رستاخیز برای شرکت در جلسه شورای این حزب به تبریز سفر کرد.
“سپهبد آزموده” استاندار وقت آذربایجان‌شرقی در آن روز با حقارت و ذلالت تمام با هدف خوش‌خدمتی به اربابان خود با چشمانی گریان خطاب به جعفریان گفت : ” … اما چه کنم که تبریز گریان است، گریه کردند، من هم گریه کردم، آن روز گفتم و حالا هم تکرار می‌کنم روز بیست و نهم به خدا قسم، به خدا سوگند،کاش همان جا از بین رفته بودم … آذربایجانی کجایی؟ اینها که شما دیدید آذربایجانی نبودند، اینها تبریزی نبودند … “
البته تلاش رژیم برای کمرنگ کردن و تضعیف حرکت عظیم مردم تبریز به اینجا ختم نشد، رژیم سعی بسیار داشت تا مبارزان و انقلابیون روز ۲۹ بهمن را “خارجی” یا “مارکسیست‌های اسلامی”، جلوه دهد و در این راستا با برپایی میتینگ فرمایشی حزب رستاخیز در تبریز و دعوت از “جمشید آموزگار” نخست وزیر و دبیرکل وقت این حزب سعی در مخدوش کردن چهره انقلابیون تبریز کرد.
این میتینگ در “میدان عالی‌قاپو” (استانداری) و با دعوت اجباری برخی از کارکنان دولت، دانشجویان، دانش‌آموزان، اهالی روستاهای تابعه و شهرستان‌های اطراف برگزار شد و در آن جمشید آموزگار نخست‌وزیر وقت به سخنرانی پرداخت.
وی در سخنانی سراسر مضحک، خطاب به جمعیت حاضر گفت: “باید پرسش کنیم آنها که ادعا میکنند به طرفداری از مردم تظاهرات کرده‌اند و با این کار خود جوانان بی‌گناه ما را تحریک به تخریب و آشوبگری کرده‌اند، آیا این نامش طرفداری از توده‌های مردم است؟ آیا مفهوم آزادی این است که معدودی ورشکسته سیاسی بخواهند با این اعمال شرورانه سبب سلب آزادی از اکثریت مردم شوند؟ جای تاسف است که اینگونه اقدامات در هنگامی صورت می‌گیرد که “انقلاب شاه و ملت” ایران را به سوی “دروازه‌های تمدن بزرگ” سوق می‌دهد. حوادثی که در آغاز سخنانم به آن اشارت رفت نباید موجب تشویش و نگرانی بشود، اگرچه در چند هفته اخیر هزاران نامه و تلگرام و پیام از ده‌ها هزار ایرانی وطن‌پرست به دست رسیده که همه خواستار مقابله و رویارویی با معدودی خراب‌کار، و آشوبگر و مجازات تمام مسببان بودند. آنچه را که اطمینان می‌دهم این است که البته دولت به وظایف قانونی خود عمل خواهد کرد ولی معدودی آشوبگر که جز پوچ‌گرایی و هرج‌و‌مرج‌طلبی اندیشه دیگری در سر ندارند، می‌توانند برای مدتی هر چند کوتاه آسایش و رفاه توده‌ها را برهم بزنند و در اینجاست که ضرورت همبستگی، پیوند و همدلی بار دیگر به اثبات می‌رسد که همگی در صفوف متشکل به راهنمایی و ارشاد فرمانده عالیقدر خود به پیش برویم و به دنیا نشان دهیم که هیچ نیرویی را یارای مقاومت با خواسته ملت ایران برای رسیدن به دروازه‌های تمدن بزرگ نیست و دولت اطمینان می‌دهد که با هر‌گونه هرج‌و‌مرج‌طلبی و آشوبگری چه از سوی چپی‌ها و چه از سوی راستی‌ها مبارزه خواهد کرد.”
علاوه بر این، جمشید آموزگار در اقدامی کاملاً عوام‌فریبانه، طی مصاحبه‌ای مطبوعاتی در تبریز گفت: “۳۰۰ هزار آذربایجانی در تبریز طی قطعنامه‌ای پیوند خود با شاه را تجدید کردند!“
اما خبری که به وضوح بر همگان روشن بود این بود که با وجود تبلیغات مسموم بلندگوهای رژیم طاغوت در خدشه‌دار کردن حرکت کوبنده و انقلابی مردم تبریز، مردم سایر شهرهای ایران نیز با مردم قهرمان این شهر پیمان بستند و در چهلم شهدای تبریز به سوگ نشستند.
مشهد، اهواز، کرمان، قم، یزد، جهرم، اصفهان، شیراز و قزوین از جمله شهرهایی بودند که با برپایی مراسم ویژه و راهپیمایی‌های گسترده رژیم خودکامه و منفور پهلوی را به باد انتقاد گرفتند.
زندانیان سیاسی زندان قصر نیز در ۲۰ اسفند ۵۶ به پاس قیام ۲۹ بهمن تبریز دست به اعتصاب غذا زدند.
سیل پیام‌های تسلیت و تقدیر نیز از سوی مراجع تقلید، علما و روحانیون در بزرگداشت قیام مردم تبریز یکی پس از دیگری صادر شد که مهم‌ترین و صمیمی‌ترین این پیام‌های تسلیت از سوی رهبر کبیر انقلاب حضرت امام خمینی (ره) بود.
آری قیام ۲۹ بهمن تبریز که آتش زیر خاکستر خشم مردم ایران را شعله‌ور کرد این چنین، ارمغانی به بزرگی و عظمت استقلال و آزادی را در ۲۲ بهمن ۵۷ به ثبت ماندگاری رساند.
تبریز، ۴۶ سال پیش با تقدیم جوانانی همچون محمد تجلا، علی نجفیان‌پور، علی فتحی، بهمن اره‌چی، حبیب نقی‌نژاد، محمدباقر رنجبر آذرفام، پرویز حسن‌زاده، سید حسن جدیدی گلابی، سعید فیاض صالح‌آبادی، قربانعلی شاکری، بالاآقا کشاورزی، اصغر علی‌زاده، محرم جبرائیلی، جعفر درگاهی و دیگر شهیدان، دین ماندگار خود به امام و انقلاب ادا کردند تا سیل انقلاب مردم به پای درخت آزادی ایران رهنمون شود.
یاد و خاطره شهدای قیام ۲۹ بهمن تبریز گرامی باد.
