بیداری آذربایجان: توسعه اقتصادی دانش بنیان باتوجه به رویکردهای متفاوتی که دارد و همچنین بدلیل وجود زمینه ها و الزامات منطقه ای متفاوت،نیاز به مزیت شناسی و اولویت بندی منطقه ای داشته و این امر، مطالعات زمینه ای دقیق و ترسیم نقشه راه مشخص در گستره استانی از جمله استان آذربایجان شرقی را می طلبد. از طرفی با گذشت ۲ ماه از شروع سال و ابلاغ سیاست توسعه اقتصادی دانش بنیان از سوی رهبر انقلاب به عنوان مسیر حرکت اقتصادی جدید کشور و نیز عطف به ضرورت تسریع در جایگزینی اقتصاد دانش بنیان بجای اقتصاد سنتی باتوجه به شرایط اقتصادی کشور و الزامات جهانی پیش رو، بنظر میآید هنوز برنامه استانی مشخص و جامع در این زمینه ترسیم و ابلاغ نشده استو بیم آن می رود این مقوله مهم نیز همچون سیاست های بالادستی ابلاغی سال های پیش، مشمول مرور زمان و یا نگاه سطحی و غیرسیستماتیکو حتی اشتباه شود.

اقتصاد دانش بنیان آخرین نسخه اقتصاد مدرن و پیشروترین مدل توسعه اقتصادی است که طی دهه های اخیر با سرعت بالایی در حال رشد جهان شمول بوده و محور اصلی آن استفاده از دانش و فناوری بجای منابع سنتی همچون مواد اولیه، نیروی کار و سرمایه های فیزیکی در  خلق ارزش افزوده اقتصادی و تولید  ثروت است.

عصر جدیدبه چند علت، عصر سردمداری اقتصاد دانش بنیان در جهان خواهد بود و امروزه تبدیل به اصلی ترین مزیت اقتصادی کشورهای توسعه یافته و برخی کشورهای در حال توسعه شتابان شده است طوریکه حتی پارامتر اصلی در شکلگیری قدرت های جدید جهانی و منطقه‌ای، میزان برتری کشورها در اقتصاد دانش بنیان خواهد بود.

دلایل عمده مزیت بخشی ویژه به اقتصاد دانش بنیان در قطب های اقتصادی جهان،بطور اجمالی عباتند از:

۱- اهمیت یافتن بیش از پیش”توسعه پایدار” باتوجه به بحران های زیست محیطی و مضیقه جهانی شدید در بهره مندی از منابع طبیعی همچون قبل (خصوصا در حوزه تولیدات آب محور، برخی تولیدات معدنی، تولیدات دارای گازهای گلخانه ای و…) که اجباراً اقتصاد منبع محور را به اقتصاد دانش محور سوق داده است. ۲- افزایش رقابت های اقتصادی بین قطب های جهانی و کشورهای درحال توسعه شتابان که الزام به ارتقاء بیش از پیش بهره‌وری،رشد اقتصادی شتابان برغم محدودیت ها در اقتصاد منبع محور و خلق زمینه های جدید اقتصادی و دانش بنیان را در پی خواهد داشت. ۳- رشد چشمگیر علم و فناوری های نوین که باعث ایجاد مزیت های اقتصادی جدید و ویژه خواهد شد(مثلا در هوش مصنوعی،داروسازی، مهندسی پزشکی، سلولهای بنیادی، علوم IT ، نانو، زیست فناوری و…)  ۴- میل فزون طلبی و رفاه طلبی بیش از پیش مصرف کننده ها در عصر پیش رو که اقتصاد را به سمت خلقخدمات نوین، متنوع و کیفی تر عمدتا دانش بنیان سوق خواهد داد. و….

لذا دستور مقام معظم رهبری بر حرکت کشور به سمت اقتصاد دانش محور به عنوان محور جدید حرکت اقتصادی کشور که البته سالهاست توسط ایشان تاکید می شود، دقیقا از همین منظر اشراف به تحولات جهانیپیش رو و رویکرد جدیددر اقتصاد جهان و  نیزآگاهی دقیق از خلاهای کشور در مسیر توسعه اقتصادی مطلوب و گریزناپذیر بودن تبدیل اقتصاد منبع محور و فاقد بهره وری کشور به اقتصاد دانش بنیان  است که ابدا نباید بصورت کلیشه ای و نمایشی بدان پرداخت و باید مسیر برنامه ریزی شده دقیق و مشخصی برای پیاده سازی آن طراحی کرد.

چنانچه گفته شد،برای هدف گذاری و اولویت بندی  مسیر تحقق اقتصاد دانش بنیان، برای رسیدن به اهداف و ماموریت های استانی تعیین شده از جمله رشد اقتصادی ۸ درصدی و پیشتازی در اقتصاد دانش بنیان در سطح ملی و منطقه ای متناسب با ظرفیت ها و انتظارات موجود، پارامترهای اساسی مختلفی وجود دارد که تبیین درست مفهوم اقتصاد دانش بنیان، اولین اصل آن بود که در یادداشت پیشین خود باتوجه به ابهامات و برداشت های ناقص برخی مسئولین و دست اندرکاران مربوطه از مفهوم اقتصاد دانش بنیان و ابعاد متفاوت آن بطور اجمالی بدان پرداختیم. در مرتبه بعد، آنچه که بیش از همه اهمیت دارد، تعیین “نقشه راه استانی توسعه اقتصادی دانش بنیان” باتوجه به متفاوت بودن زمینه ها و نیازهای منطقه ایو همچنین رویکردها و مدل هایمختلفدر اجرای اقتصاد دانش بنیان است.

اهمیت پارامتر “نقشه راه” توسعه اقتصادی دانش بنیان و تدوین دقیق “راهبردهای عملیاتی”،بویژه از این جهت می باشد که مانع فعالیت های پراکنده و غیرهدفمند و حتی اشتباه در این حوزه شده و متناسب با زمینه ها و الزامات خاص منطقه ای، مزیت بندی درست و مناسبی در برنامه ریزی توسعه اقتصادی دانش بنیان صورت خواهد گرفت و منابع موجود نیز همگی در یک مسیر مشخص و هدفمند، تجمیع می شود.

برای ترسیم درست نقشه راه منطقه ای اقتصاد دانش بنیان و راهبردهای آن از جمله در استان آذربایجان شرقی،ضمنآسیب شناسیدرستاز اقتصاد کشور و استان، باید پاسخ روشن و دقیقی برایسوالات اساسی همچون ذیل ارائه نمود:

۱-خلاهای اقتصادی و توسعه ای مهم استان کدام هستند؟ کمبود انرژی، پایین بودن سطح تکنولوژی، ضعف نیروی انسانی ماهر، عدم مزیت بندی و توزیع سرزمینی درست واحدهای اقتصادی یا … .    ۲-برای رشد اقتصاد دانش بنیان در هر استانیکدام اولویت هایحوزه ای محلیمهم است؟شرکت های دانش بنیان،صنایع دانش بنیان، صنایع دارای فناوری های پیچیدهیا فناوری بالا یا فناوری متوسط، صنعت کشاورزی،اقتصاد دیجیتال و یا….۳– حسب مزیت های منطقه ای و کشوری مبتنی بر نیازها و زمینه های موجود، کدام رویکرد اقتصاد دانش بنیان باید در هر یک از استان های مختلف، مورد توجه اصلی باشد؟نوع آوری، فناوری های پیشرفتهیا فناوری اطلاعات.۴-هدف اصلی اقتصاد دانش بنیان، کدام شاخص اقتصادی است؟ارزش افزوده، اشتغال، تولید ناخالص داخلی، صادرات، جایگزینی واردات یا ….۵-آیا اقتصاد دانش بنیان را صرفا در حد یک بخش اقتصادی جدید در کنار اقتصاد سنتی و نئوکلاسیک می خواهیمیا باید درصدد جایگزینی کل اقتصاد فعلی با اقتصاد دانش بنیان برآییم؟ و بایدها و نبایدهای مختلف دیگر.

در همین راستا، بطور مثال باید ضمن یادآوری این نکته که کمبود برق و آب از جمله موانع اصلی توسعه اقتصادی استان هستند، طبعا سیاست گذاری و هدایت فعالیت های دانش بنیان برای حل این معضل، باید در اولویت بالا قرار گیرد. یا مثلا باتوجه به مزیت بالایی که استان آذربایجان شرقی در حوزه علمی و دانشگاهی دارد، طبعا راهبردهای متکی به علم و فناوری می تواند در رشد اقتصاد دانش بنیان در استان در اولویت قرار گیرد.و یا اینکه منطقه آزاد ارس را باتوجه به فضای منطقه ای و زمینه های نهادی و قانونی نسبتا مناسبتر به استان، می توان به پایلوت اجرای کامل اقتصاد دانش بنیان تبدیل کرد.

لذا، سازمان مدیریت و برنامه ریزی و دیگر نهادهای بالادستی متولی در استان باید ضمن مطالعات جامع و پاسخ یابی به سوالات اساسی همچون فوق، به فوریت اقدام به سیاست گذاری و تدوین دقیق نقشه راه و راهبرهای اقتصاد دانش بنیان نموده و نتایج آن را جهت هدایت هدفمند فعالیت های دانش بنیان در استان در اختیار مجموعه های دانش بنیان و واحدهای اقتصادی قرار دهند.

سخن پایانی:اقتصاد دانش بنیان، نه یک انتخاب که یک ضرورت و با فوریت بالا می باشد و برای تحقق مطلوب آن باید خیلی جدی بود خیلی زود جنبیدو در اولین قدم نیز، برنامه ریزی دقیق و تهیه نقشه راه اقتصاد دانش بنیان متناسب با الزامات، زمینه ها و مزیت های منطقه ایاز جمله در استان آذربایجان شرقیرا می طلبد.

نویسنده: بابک محمدزاده علمداری