امروزه نقش و اهمیت فضاهای باز و سبز در محیط زیست و کیفیت زندگی بر کسی پوشیده نیست و جامعه شناسان، روانشناسان و پزشکان در مورد توسعه پایدار فضای سبز شهری بر این باور هستند؛ توسعه فضای سبز شهری، علاوه بر تامین بهداشت، جو و محیط مکان‌های مسکونی، نقش مثبتی در سلامتی شهروندان، بر عهده دارد که از مهم‌ترین آن می‌توان به تاثیرات آن بر زندگی شهروندان اشاره کرد، که هر روز ساعاتی را برای گذراندن اوقات فراغت خود در این گونه فضاها می‌گذرانند.

توسعه عناصری از شهر چون فضاهای سبز شهری که وجود و گسترش و توسعه کمی و کیفی آن نویدبخش توسعه پایدار شهر خواهد بود، باید بر اساس برنامه‌هایی جامع و به صورت ساختاری و آینده‌نگر و بر پایه چشم‌انداز و سناریوهایی متناسب با وضعیت موجود و شرایط توسعه فیزیکی و اجتماعی و اقتصادی و زیست محیطی شهر باشد. تا با در دسترس بودن آن برای تمام شهروندان، ضمن برآورده ساختن نیازهای فعلی جامعه شهری از جهت بهره‌مندی از انواع فضاهای سبز شهری، باعث افزایش بازده اکولوژیکی این فضاها برای تسهیل و افزایش کیفیت زندگی شهری شود.

* تبریزی‌ها، چشم انتظار احیای کوچه باغ‌های محلات خویش

روزگاری نه‌چندان دور شهر تبریز؛ به علت داشتن باغ‌های فراوان و زیبا در داخل و حاشیه‌های  شهر، به عنوان«باغ شهر ایران» معروف بود، که این روزها فقط نام این باغ‌ها در تابلوهای معابر عمومی، کوچه‌ها، شهرک‌ها، محلات و خیابان‌های شهر اولین‌ها بر جای مانده است، که به یقین تخریب این باغ‌ها، روز به روز بر شدت آلودگی هوا در شهر اولین‌ها افزوده است.

با این وجود، بر همین اساس به طوریکه در حال حاضر این شهر به عنوان یکی از قطب‌های مهم صنعت کشورمان به حساب می‌آید و صنایع مهمی چون نیروگاه حرارتی، پالایشگاه، مجتمع پتروشیمی، تراکتورسازی و هزاران واحد تولیدی کوچک و بزرگ … را در خود جای داده، که به خاطر وجود همین صنایع، امروزه این شهر به عنوان دومین شهر آلوده ایران مطرح است و از این رو ضروری است؛ مسئولان و متولیان این امر و به ویژه دستگاه‌های ذیربط به توسعه متوازن فضای سبز بیش از اینها توجه کنند.

* توسعه فضای سبز پایدار؛ حلقه گمشده مدیریت شهری

راضیه تیموری، پژوهشگر و دانش آموخته دانشگاه تبریز در این ارتباط در رساله دکترای خود با عنوان «الگوسازی ساختار اکولوژیکی توسعه فضای سبز شهری با رویکرد آینده پژوهی» به مطالعه موردی کلانشهر تبریز پرداخته که در این زمینه معتقد است: نتایج بررسی‌ها در سه دهه اخیر بیانگر آنست که افزایش سریع جمعیت و دید اقتصادی به زمین، گسترش بیشتر منطقه کلانشهری تبریز در اراضی غیرمستعد و تخریب اراضی زراعی و باغی را باعث شده است و گسترش شهر تبریز در دهه‌های گذشته بر گسترش رو به پیرامون و رشد افقی شهر استوار بوده است.

وی در ادامه با اشاره به اینکه بر اساس نتایج حاصل از بررسی‌ها نشانگر این است که ۴۵ درصد از توسعه شهری در تبریز در فاصله زمانی ۱۳۶۳ تا ۱۳۹۰ به صورت توسعه پراکنده افقی بوده است، می‌افزاید: توسعه و گستر شهرها به پیرامون نه تنها مشکلات زیست محیطی را برای محدوده شهر و منطقه شهری به بار می‌آورد، بلکه باعث بروز مشکلات اقتصادی در احداث زیرساخت‌های شهری و همچنین عدم توجه به بهسازی و نوسازی بافت‌های موجود و نتیجتاً توسعه ناهمگون شهری می‌گردد.

بنابراین توجه به رشد و توسعه درونزای شهری و استفاده از بافت‌های ناکارآمد موجود برای توسعه آتی شهر می‌تواند تا حدودی مشکلات گسترش به پیرامون را کاسته و انتظام فضایی شهری را از طریق بهسازی و توسعه مجدد بافت‌های شهری به بار آورد.

* در به‌در به دنبال توسعه پایدار فضای سبز

به گفته وی، همچنین بررسی‌ها بیانگر آنست که از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۰ از ۲۲۶۹٫۹ هکتار زیربنای پروانه‌های صادره، ۲۲٫۶ درصد را منطقه ۲ و ۱۷٫۸ درصد را منطقه ۵ به خود اختصاص داده‌اند.

یعنی در واقع ۴۰٫۴ درصد از گسترش شهری در این ۹ سال مربوط به منطقه شرقی، جنوب شرقی و شمال شرقی شهر است که نشانگر تداوم گسترش شهری به پیرامون شهر است و از طرفی، مناطق پر کلانشهر تبریز، که شامل مناطقی است که بخش اعظم آن به زیرساخت و ساز رفته و از تراکم جمعیتی بالایی برخوردار هستند.

این محدوده، مناطق ۱،۲،۳،۴،۵ و ۶ را در برمی گیرد که عمدتاً مسکونی بوده و از لحاظ برخورداری از خدمات شهری وضعیت نامناسبی داشته و کمبود سرانه‌ای معادل ۹٫۲۳ متر مربع در این مناطق به چشم می‌خورند.

این پژوهشگر رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری اضافه می‌کند: بیشترین کمبود خدماتی در این مناطق، مربوط به فضای سبز است. در این مناطق حدود ۱۲۶۵ هکتار زمین برای جبران کمبود خدمات شهری مورد نیاز است. روند برخورد با فضاهای سبز طی سال‌های اخیر برخورد تخریبی و تغییر کاربری اراضی از باغات و فضاهای سبز به سایر کاربری‌ها بوده است و اکثریت این تخریب و تغییر کاربری‌ها توسط مدیریت شهری و در قالب طرح‌های توسعه شهری و بالاخص کمیسیون ماده ۵ شده است.

* تبریز روزگار نو

تیموری یادآور می‌شود: در حال حاضر بر اساس آمار سازمان پارکها و فضای سبز تبریز، سرانه کلی فضای سبز شهری در کلانشهر تبریز ۸٫۹ متر مربع است، که با احتساب فضاهای سبز خارج محدوده، ۱۵٫۷۵ متر مربع می‌باشد. همچنین سرانه معیار بر اساس طرح جامع تبریز و مصوب شوای عالی معماری و شهرسازی ۹ متر مربع می‌باشد.

بنابراین با این وجود سرانه معیار در شهر تبریز محقق شده است ولی به دلیل توسعه پیرامونی و خارج از محدوده شهر فضاهای سبز، عملا اکثریت شهروندان به ویژه بافت پر شهری  به این فضاها دسترسی ندارند، لذا کارآیی اکولوژیکی و اجتماعی فضاهای سبز در سطح پایین است.

محمدصادق پورمهدی، معاون عمرانی استاندار آذربایجان‌شرقی نیز در این زمینه با تاکید براینکه باید به توسعه متوازن فضای سبز در شهرها توجه کرد و طوری نباشد که بخشی از شهر فضای سبز داشته باشد و بخش دیگر آن خالی و خشک به نظر رسد، بر این باور است: روزگاری به تبریز باغ‌شهر می‌گفتند، ولی امروزه اکثر باغات از بین رفته است ضمن آنکه در اطراف تبریز و شهرهای دیگر استان باغات زیادی احداث شده است که این امر هم یکی از عوامل کمبود آب است.

* احیای کوچه‌باغ‌های محلات شهر اولین‌ها چرا و چگونه

شهرام دبیری، رئیس شورای شهر تبریز نیز با اشاره به وضعیت فعلی فضای سبز تبریز بر این باور است: تحولی چشمگیر در زمینه فضای سبز تبریز رخ داده و خوشبختانه این رویکرد با رضایتمندی شهروندان نیز همراه شده است.

او در ادامه می افزاید: امسال از لحاظ طراحی های فضای سبز و گل آرایی شاهد نمونه‌هایی جدید در سطح تبریز هستیم که نشان از تحول و برگی جدید در دفتر فضای سبز شهرمان است.

* کمبود سرانه سبز در باغ شهر ایران؛ چه باید کرد؟

محمدحسین حسن‌زاده، مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تبریز، نیز در این ارتباط با تاکید بر اینکه شعار این سازمان در سال‌جاری زیباسازی و فضای سبز برای تامین نیازهای آیندگان است می‌گوید: متاسفانه در دهه‌های اخیر مدیریت فضای سبز شهر تبریز، بر اساس سلایق و تجربیات پیش رفته است؛ این سلایق هر چند در پاره‌ای اوقات، ارزشمند نیز بوده اما بر اساس یک برنامه‌ریزی مدون، پیش نرفته است.

وی اضافه می‌کند: با نظارت، کنترل و حفظ اصولی درختان و فضای سبز شهری و با استفاده از نیروهای مجرب در حفظ و نگهداری فضای سبز، در تلاشیم گامی در جهت توسعه فضای سبز و تغییر منظر شهری برداریم.

محمد ابراهیم رمضانی، معاون برنامه‌ریزی و توسعه شهردار تبریز هم با تاکید بر اینکه رابطه تنگاتنگ مردم با فضای سبز به عنوان بخشی از کالبد و بافت شهرها است، می‌افزاید: با آموزش روش های حفظ و نگهداری فضای سبز شهری به شهروندان و فرهنگ‌سازی، می‌توان در ارتقای محیط شهری اقدامات قابل توجهی انجام داد.

* زندگی در محدوده خط قرمزها

جالب‌تر آنکه فضای سبز به عنوان جزیی از بافت شهرها و نیز بخشی از خدمات شهری دارای ضرورت است و نمی‌تواند جدا از نیازهای جامعه شهری باشد؛ از این رو، فضای سبز باید از نظر کمی و کیفی متناسب با حجم فیزیکی شهر (ساختمان‎ها، خیابان‌ها و جاده‌ها) و نیازهای جامعه (از لحاظ روانی، گذران اوقات فراغت و نیازهای بهداشتی) و با توجه به شرایط اکولوژیکی شهر و روند گسترش آتی آن توسعه یابد، و نیز در دسترس تمام شهروندان قرار گیرد تا بتواند به عنوان فضای سبزی فعال، بازدهی زیست محیطی مستمری داشته باشد.

برای توسعه بهینه فضای سبز در سطح کلانشهرها، توجه به آینده و برنامه‌ریزی بر پایه وضع موجود و تداوم آن در زمان‌های آینده امری مهم می‌کند. در کل موضوع آینده و شناخت بلندمدت آن در انواع برنامه‌ریزی‌های شهری از اهمیت فراوانی برخوردار است. از جمله الزامات و مقدمات توسعه، دوام  و حضور آن در جهان آینده است.

حال در نهایت آنچه در این زمینه اهمیت دارد اینکه، اکنون هنوز سئوالات بی‌شماری در این خصوص مطرح است و اینکه کارشناسان و مسئولان و در این میان دستگاه‌های متولی چه نسخه ای را برای توسعه متوازن فضای سبز شهر اولین‌ها و در راس آنها احیای باغ شهر ایران پیچیدند؟ که به یقین می‌توان آن را در قاب آینده شهر تبریز مشاهده کرد.