اویاقلیق/زهره پورفرج: «مارال» در کنار «شوکا» و «گوزن زرد ایرانی» سه نوع گوزن کشورمان محسوب می شوند. مارال یکی از گونه های گوزن قرمز است که در آسیای میانه، قفقاز و شمال ایران زیست میکند. اما امروزه نسل این گونه از گوزن ها رو به انقراض است. مارال از بزرگترین گونه های گوزن در ایران است.
شروع طرح احیای مارال در ارسباران
مطالعات احیای مارال به عنوان یکی از گونه های جانوری منقرض شده از سال ۷۱ در آذربایجان شرقی شروع شد و سپس در سال ۷۴، هفت راس مارال از سایت حفاطتی گلستان به فنسی به مساحت ۷ کیلومتر واقع در منطقه حفاظت شده آینالو انتقال و پس از افزایش جمعیت مارال ها، آنها را به فنسی به مساحت ۱۸۶ هکتار منتقل کردند.
گفتنی است منطقه کوهستانی و سرسبز آینالو از توابع بخش خدا آفرین و ۵۰ کیلومتری شهرستان کلیبر استان آذربایجان شرقی و در دل طبیعت بکر و جنگلهای ارسباران واقع شده است و از شمال غربی به روستای وایقان و از جنوب شرقی به روستاهای بالان و بهروز منتهی میشود. این منطقه بهترین اکوسیستم برای نگهداری مارال (گوزن قرمز) بود.
شکست طرح احیای مارال
متاسفانه طی ۲۶ سالی که از اجرای پروژه احیای گوزن می گذرد، محافظت صحیحی از این گونه صورت نگرفته و در طول زمان، تعداد این گونه نادر به تدریج کاهش یافته تا جایی که امسال هیچ اثری از این گونه در منطقه حفاظت شده آینالو مشاهده نمی شود.
در همین رابطه یکی از کارشناسان حوزه حفاظت محیط زیست در گفتگو با بیداری آذربایجان اظهار کرد: در سال های گذشته حفاظت از مارال های در حال احیا مناسب نبود و بدترین دوران اجرای این پروژه به زمان مدیریت مدیرکل سابق اداره کل حفاظت محیط زیست استان برمی گردد. در طول مدیریت مدیرکل سابق با اینکه فنس ها نیاز به تعمیرات داشتند اما تعمیر نشدند، همچنین با بی توجهی به محل نگهداری و احیای گوزن ها، حیوانات وحشی یا حتی دخالت های انسانی موجب آسیب به فنس ها شده و گودال هایی در اطراف فنس ها ایجاد شده بود که ورود حیوانات وحشی را تسهیل می کرد. این موضوع باعث شد تعداد مارال های داخل فنس رفته رفته کمتر شود.
این کارشناس در ادامه با اشاره به عدم نظارت بر وضعیت مارال ها افزود: وجود حفره ها در فنس ها باعث می شد تعدادی از مارال ها از محل احیا خارج شوند و خارج از فنس ها توسط حیوانات وحشی منطقه شکار شوند.
وی با بیان اینکه این گونه نادر فقط در نواحی شمالی ایران و ارسباران وجود داشته گفت: گونه مارال ۶۰ سال قبل در ارسباران منقرض شده بود، پس برای احیای مجدد، تعدادی از آنها به منطقه حفاظت شده آینالو در ارسباران انتقال داده شد. با وجود تمام اهمال ها، سال قبل در حرکتی غیرمنتظره و ناعاقلانه درب فنس ها گشوده و مارال های باقی مانده علیرغم نبود شرایط مناسب محیط بیرونی برای حیات و تکثیر، رهاسازی شدند.
این کارشناس با اشاره به سکوت و پنهان کردن انقراض مجدد مارال ها توسط اداره کل حفاظت محیط زیست استان اظهار کرد: چند سال قبل برای ظاهرسازی و مخفی کردن شکست طرح احیای مارال، چندین راس گوزن از پارک شهرداری زنجان به فنس ۷ هکتاری آینالو انتقال داده شد. این گوزن ها از جمله گوزن های اضافی پارک شهرداری زنجان بودند. در نتیجه مردم بازدید کننده از منطقه و رسانه ها متوجه انقراض مارال ها نشدند.
مارال ها هنوز زنده اند!
در کنار تمام مستندات شکست پروژه احیای مارال در ارسباران که برخی از آنها به وضوح قابل مشاهده هستند، حسن عباس نژاد، مدیرکل حفاظت از محیط زیست استان آذربایجان شرقی در خبری عجیب که توسط روابط عمومی این اداره در ۳۱ مرداد امسال منتشر شد ادعا کرد: هم اکنون سایت آینالو میزبان ۲۶ راس مارال می باشد و تخصیص اعتبار برای به روزرسانی دوربینهای حفاظتی در محوطه قرنطیه مارالهای ارسباران انجام شده و تلاش میشود در آینده ای نزدیک مرکز تحقیقات مارال برای علمی کردن بررسی های این گونه جانوری احداث شود.
به گفته عباس نژاد برنامه آتی مرکز رهاسازی این گونه در طبیعت، پایش رفتار، بررسی کریدورهای مهاجرتی و وضعیت گونه پس از رهاسازی و برنامه ریزی برای احیای گونه در طبیعت می باشد که با حفظ مرکز فعلی به عنوان مرکز مطالعات گونه مارال در شمال غرب کشور و پشتیبانی گله های طبیعی و تیمار افراد آسیب دیده پیش بینی گردیده است.
این اظهارات برخلاف مستندات و مشاهدات خبرنگار بیداری آذربایجان بوده و بنظر می رسد مدیرکل اداره حفاظت محیط زیست استان از وضعیت تاسف بار طرح احیای مارال در ارسباران اطلاعات کامل و دقیقی ندارد.
این فاجعه غیرقابل انکار است
مشاهدات میدانی خبرنگار بیداری آذربایجان از منطقه حفاظت شده و محل اجرای پروژه ( فنس ۱۸۶ هکتاری) حاکی از آن است که سوراخ ها و حفره های زیادی اطراف فنس ها وجود داشته و قسمت هایی از فنس ها از بین رفته است. همچنین هیچ مارال یا اثراتی از آن قابل رویت نیست. این سوراخ ها به اندازه ای هستند که انسان و حیوانات می توانند به سادگی از آن عبور کرده و داخل فنس بروند. در قسمتی از منطقه حفاظت شده، چندین متر از فنس ها کاملا روی زمین افتاده و حتی امکان عبور خودرو نیز از آن وجود دارد! حال این سوالات مطرح میشود که درب فنس با کدام مجوز و با کدام تشخیص علمی گشوده شده است؟ چرا برای باز کردن فنسها، به رسانه ها اطلاع داده نشده است؟ اگر باز شدن فنسها توسط عوامل حفاظت از محیط زیست و در راستای تکمیل پروژه احیای مارال انجام شده است، چرا برای چنین واقعه ای مراسم یا برنامه ای تدارک دیده نشده است؟ این شائبه مطرح است که باز کردن درب فنس و رهاسازی نمایشی مارال ها برای فریب اذهان عمومی و برائت از اشتباه عامدانه و قصور در نگهداری و حفاظت از گنجینه های ژنتیکی آذربایجان و ایران انجام شده است!
درس نگرفتن از تجربه های مشابه احیا در کشور
طی ادوار گذشته طرح های مشابه این طرح برای احیای گونه های مختلف گوزن در کشور اجرا شده اند و تجربه های جدیدی در این زمینه شکل گرفته اند که نیازمند توجه، تحلیل و استفاده در عملیاتی کردن طرح های جدید بوده اند. یک نمونه از این تجربیات متعلق به احیای گوزن زرد در لرستان است. در سال ۸۹ سه رأس گوزن زرد از دشت ناز به استان لرستان منتقل شد تا این گونه در طبیعت این استان احیا شود.
حال که چندین سال از این موضوع میگذرد نه تنها افزایشی در اینگونه ایجاد نشده بلکه تاکنون دو رأس از این گوزنها در باغ وحش خرم آباد از بین رفته است. زیستگاه قبلی اینگونه نادر در معرض انقراض پناهگاه «دز» و «کرخه» بود ولی متأسفانه به دلیل تخریب زیستگاه، جمعیت اینگونه کاهش یافت و طرح احیای این گونه در لرستان شکست خورد.
با توجه به اتفاقاتی که طی سال گذشته و امسال برای این گونه در باغ وحش خرم آباد افتاده، متأسفانه ایجاد سایت گوزن زرد در استان ناموفق مانده و پروژه گوزن زرد در استان لرستان شکست خورده است در حالی که سایت گوزن زرد در استان ایلام از سال ۸۹ با چهار الی پنج گوزن آغاز و اکنون بیش از ۲۰۰ رأس گوزن زرد در استان ایلام وجود دارد. چنین موارد مشابهی می توانست برای بررسی های مجدد و برنامه ریزی برای پیشبرد تخصصی طرح احیای مارال مفید واقع شود اما با ساده انگاری و رها کردن طرح به حال خود، واقعه ای شرم آور به نام انقراض دوباره گونه خاص مارال در ارسباران اتفاق افتاده است!
