آنچه در این زمینه اهمیت دارد اینکه، معضل آلودگی هوای کلانشهرها طی دهه اخیر و به ویژه چند سال گذشته، با وجود تمام تشدید اقدامات مسئولان و دستگاه‌های ذیربط در این ارتباط چون معاینه فنی خودروها، تعطیلی ادارات، سازمان‌ها و مدارس، کنترل هوشمند، اجرای طرح ترافیک و زوج و فرد، آبپاشی، نصب فن و پنکه و …، باز هم آلودگی هوا، در شهرهای صنعتی و پرجمعیت کشورمان به عنوان یک چالش اصلی و بسیار مهم برای سلامت شهروندان به حساب می‌آید.

نکته قابل تأمل دیگر اینکه، با وجود این معضل چندین ساله هنوز دستگاه‌ها، سازمان‌های ذی‌ربط، مسئولان و دست اندرکاران این امر، راهکار عملیاتی و مفید برای کاهش آلودگی هوا در کلانشهرها ارائه نکردند، و یا به سخن دیگر تاکنون هیچ‌گونه اقدام مناسبی برای کاهش این معضل انجام نشده است.

* چتر ریزگردها برفراز، سر ایران

نکته حائز اهمیت دیگر در این مقوله اینکه، اکنون هنوز سئوالات بی‌شماری در این خصوص مطرح است، و اینکه کارشناسان و مسئولان چه نسخه‌ای را برای کاهش آلودگی هوا در نقاط مختلف کشورمان و در راس آنها در کلانشهرها پیچیده‌اند؟ آیا این آلودگی هوا هر روز بهتر از دیروز، در شهرهای بزرگ صنعتی و پرجمعیت ایران خیمه خواهد زد؟ که به یقین می‌توان آن را در قاب آینده هوای کلانشهرها مشاهده کرد.

از این حیث، بحران آلودگی هوا به علت پدیده وارونگی و افزایش غلظت آلودگی هوا، در هفته‌های اخیر در آذربایجان‌شرقی و به خصوص در شهر تبریز در حالت بحرانی و ناسالم و حتی هشدار گزارش شد، به طوریکه این روزها هم می‌توان آثار این آلودگی هوا را در کلانشهر تبریز مشاهده کرد.

در همین زمینه، اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی اعلام کرد، که متوسط اخیر ریزگردها و شاخص آلودگی هوای تبریز ۱۵۶ میکروگرم بر مترمکعب و بیش از حد استاندارد و در وضعیت هشدار قرار گرفته است.

در همین حال، در واقع شاخص آلودگی هوا اگر زیر ۱۰۰ پی.اس.آی باشد، شرایط سالم بین ۱۰۰ و ۲۰۰؛ شرایط ناسالم، بین ۲۰۰ و ۳۰۰ و در وضعیت اضطرار و ۳۰۰ به بالا وضعیت بحرانی به شمار می‌رود، وزش باد شدید با سرعت بالا، گردو غبار محلی و همچنین گرد و غبار منطقه‌ای از عوامل اصلی وضع هشدار هوای تبریز در هفته اخیر و این روزها اعلام شده است.

* باغ شهر ایرانی زیر چتر وارونگی هوا

به همین اعتبار، تبریز روزی روزگاری نه‌ چندان دور به علت وجود داشتن باغ‌های فراوان و زیبا در داخل و حاشیه‌های کنار این شهر، به عنوان «باغ شهر ایران» معروف بود، که این روزها فقط نام این باغ‌ها در تابلوهای معابر عمومی، کوچه‌ها، شهرک‌ها، محلات و خیابان‌های شهر اولین‌ها بر جای مانده است، که به یقین تخریب این باغ‌ها، روز به روز بر شدت آلودگی هوا در شهر اولین‌ها افزوده است؛ به طوری که در حال حاضر این شهر به عنوان یکی از قطب‌های مهم صنعت کشورمان به حساب می‌آید و صنایع مهمی چون نیروگاه حرارتی، پالایشگاه، مجتمع پتروشیمی، ماشین‌سازی، تراکتورسازی و … را در خود جای داده، که به خاطر وجود همین صنایع، امروزه این شهر به عنوان دومین شهر آلوده ایران مطرح است.

از سوی دیگر، مهم‌ترین مسئله‌ای که در این خصوص از سوی کارشناسان این حوزه، به عنوان مهمترین چالش پیش روی کلانشهرها مطرح است، اینکه سالیانه ۳ میلیون نفر در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند، که ۹۰ درصد آنان در کشورهای توسعه یافته و در بعضی کشورها تعداد افرادی که در اثر همین عامل جان خود را از دست می‌دهند، بیشتر از قربانیان سوانح رانندگی است. این مرگ و میر به طور خاص مربوط به آسم، برونشیت، تنگی نفس، حملات قلبی و آلرژی‌های مختلف تنفسی است.

* زندگی در محدوده خط قرمزها

به همین منظور، آمار بین‌المللی خسارات ناشی از آلودگی هوا نشان می‌دهد، که بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا چهارمین رتبه مرگ و میر را به خود اختصاص داده‌اند. فقط در فرانسه سالانه ۶ هزار نفر به علت آلودگی هوا می‌میرند. مطالعات اپیدمیولوژی در کشور هلند نشان می‌دهد سالیانه ۱۷۰۰ تا ۳۰۰۰ نفر به دلیل قرارگرفتن در معرض ذرات معلق دچار مرگ ناگهانی می‌شوند. این نوع مرگ و میر بیش از ۴ برابر نرخ مرگ ناشی از ایدز، ۶٫۲ برابر نرخ مرگ ناشی از سرطان خون و ۵/۱ برابر تلفات ناشی از تصادفات رانندگی برآورد شده است.

به دیگر سخن اینکه، برآورد خسارات سالیانه آلودگی هوا در ایران نشان می‌دهد که «خسارت مرگ و میر ناشی از آلودگی هوای شهری، سالانه ۶۴۰ میلیون دلار معادل ۵ هزار و یکصد میلیارد ریال یعنی ۰٫۵۷ درصد از تولید ناخالص داخلی است. همچنین، نشانه‌های بیماری ناشی از آلودگی هوای شهری ۵۲۰ میلیون دلار معادل ۴ هزار و یکصد میلیارد ریال و ۰٫۴۶ درصد از تولید ناخالص داخلی در سال است. براساس گزارش بانک جهانی نیز بیماری‌های ناشی از آلودگی هوای شهری نیز سالانه ۲۶۰ میلیون دلار معادل ۲ هزار و ۱۰۰ میلیارد ریال و ۰٫۲۳۰درصد از تولید ناخالص ملی به اقتصاد ایران خسارت وارد می‌کند.

براساس این گزارش در مجموع خسارات سالیانه آلودگی هوا در ایران یک هزار و ۸۱۰ میلیون دلار معادل ۱۴ هزار و ۴۲۰ میلیارد ریال است که ۶/۱ درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص می‌دهد».

* زندگی با طعم آلودگی هوا

به هر حال آنچه در این خصوص مهم است این است، که ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﻮﺍ ﺩﺭ ﺩﺭﺍﺯﻣﺪﺕ ﻣﻰ‌ﺗﻮﺍﻧﺪ، ﺑﺮﺍﻯ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻛﺸﻨﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻃﻰ ﻳﻚ ﻫﻔﺘــﻪ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﻮﺍﻯ ﻟﻨﺪﻥ ﺩﺭ ﺩﺳــﺎﻣﺒﺮ ۱۹۵۲، ﺣــﺪﻭﺩ ۴ هزار و ۷۰۰ ﻧﻔﺮ ﺍﺯ ﺑﻴﻦ ﺭﻓﺘﻨﺪ. ﺑﻴﺸــﺘﺮ ﺍﻳﻦ ﺍﻓــﺮﺍﺩ ﻣﺒﺘﻼﻳﺎﻥ ﺑﻪ  بیماری های ﻗﻠﺐ ﻭ ﺭﻳﻪ ﻭ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻣﺴــﻦ ﺑﻮﺩﻧﺪ.

ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻛﻠﻰ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﻮﺍ، ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﺠﺎﺭﻯ ﻫﻮﺍﻳﻰ ﻭ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﺁﺳﻢ می‌شود، ﻭ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺍﺯﻥ ﻫﻮﺍ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ، ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺑﻴﺸﺘﺮﻯ ﺍﺯ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺁﺳﻢ ﻣﻰ‌ﺷــﻮﻧﺪ. ﺩﺭ ﺿﻤﻦ ﺗﻤﺎﺱ ﺩﺭﺍﺯ ﻣﺪﺕ ﺑــﺎ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﻮﺍ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮﻭﺯ ﺑﺮﻭﻧﺸﻴﺖ ﻣﺰﻣﻦ ﻭ ﺁﻣﻔﻴﺰﻡ ﻣﻰ‌ﺷـﻮﺩ. ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫــﻮﺍ ﺑﺎ ﮔﺎﺯ ﺭﺍﺩﻭﻥ (ﻧﺎﺷــﻰ ﺍﺯ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮﺗﻮﺭﻫﺎﻯ ﺩﻳﺰﻟﻰ ﻭ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺳﻨﮕﻴﻦ) ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺳــﺮﻃﺎﻥ ﺭﻳﻪ ﻣﻰ‌ﺷـﻮﺩ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﻮﺍ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮگ ﻭ ﻣﻴﺮ ﺣﻴﻮﺍﻧﺎﺕ ﺷــﺪﻩ ﻭ ﺑﺮﺍﻯ ﮔﻴﺎﻫﺎﻥ ﻣﻀﺮ ﺍﺳــﺖ ﻭ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﺁﻥ ﺑﺎﻋﺚ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ عفونت‌های ﺗﻨﻔﺴــﻰ ﻣﻰ‌ﺷــﻮﺩ. ﺣﺘﻰ ﺁﻟﻮﺩﮔــﻰ ﻫﻮﺍ ﺍﺛﺮﺍﺕ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺟﺒﺮﺍﻧﻰ ﺑﺮ ﺁﺛﺎﺭ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻰ ﻭ ﻣﻴﺮﺍﺙ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺩﺍﺭﺩ».

* داستان یک پلاک و چند پلان، آلودگی هوای کلانشهرها

با این وجود، وسائل نقلیه موتوری، کارخانجات و کارگاه‌ها و نیروگاه‌ها و منابع تجاری و خانگی و منابع متفرقه از جمله منابع آلوده‌کننده هوا در کلانشهرها اعلام شده است.

بنابراین، شاید لازم باشد، به مسئولان و دستگاه‌های ذیربط یادآوری کنیم، در این ارتباط برای کنترل آلودگی هوا در کشورمان ایران عزیز، قوانین وضع شده است.

به خاطر اهمیت این موضوع در سال ۱۳۷۴ قانون‌ نحوه‌ جلوگیری‌ از آلودگی‌ هوا به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. که در ماده یک این قانون چنین آمده، «جهت تحقق اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و به منظور پاکسازی و حفاظت هوا از آلودگی‌ها تمام دستگاه‌ها و موسسات و کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی موظفند مقررات و سیاست‌های مقرر در این قانون را رعایت کنند».

در ماده ۷ این قانون نیز بر نحوه، دستورالعمل اجرایی‌ وضعیت اضطراری‌ آلودگی‌ هوا به علت کیفیت خاص جوی و پایداری و وارونگی‌ دما تاکید شده،« در مواقع اضطراری که به علت کیفیت خاص جوی، آلودگی هوای شهری به حدی برسد، که به تشخیص وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی سلامت انسان و محیط زیست را شدیداً به مخاطره بیاندازد، سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری وزارت کشور ( شهرداری‌ها و نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران ) ممنوعیت‌ها یا محدودیت‌های موقت زمانی، مکانی و نوعی را برای منابع آلوده کننده بر قرار نموده و بلافاصله مراتب را از طریق رسانه‌های همگانی به اطلاع عموم خواهد رسانید. با برطرف شدن وضعیت اضطراری و کاهش آلودگی هوا سازمان نسبت به رفع ممنوعیت و محدودیت برقرار شده اقدام و مراتب را به نحو مقتضی به اطلاع عموم خواهد رسانید».

* کنترل آلودگی هوا در کشور، در چرخه آزمون و خطا

با این وجود، در ماده ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ این قانون بر مواردی چون «در مواقع اضطراری و یا شرایط جوی نامناسب،‌ رئیس سازمان حفاظت محیط زیست می‌تواند کارخانجات و کارگاه‌هایی را که فعالیت آنها خطرات فوری در بر داشته باشند، با اخطار سریع خواستار توقف فعالیت آنها شود و درصورت استنکاف به حکم رئیس دادگاه محل تا رفع موجبات خطر تعطیل کند. و در ماده ۱۸ این قانون هم تصریح شده که در مواردی که کاهش یا از بین بردن آلودگی ناشی از فعالیت کارخانجات و یا کارگاه‌ها از طریق دیگر به جز انتقال یک یا برخی از آنها به نقاط مناسب امکان‌پذیر نبوده و یا فعالیت کارخانجات و کارگاه‌های مذکور در مناطق مسکونی سلامت ساکنان آن مناطق را به خطر بیاندازد، سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری وزارتخانه‌ها و دیگر دستگاه‌های دولتی ذیربط طرح انتقال کارخانجات و کارگاه های مذکور را به نقاط مناسب (ترجیحا شهرک‌ها و قطب‌های صنعتی) تهیه و به هیئت وزیران ارائه می‌کند.

دولت درصورت صلاحدید و موافقت برحسب مورد اقدام خواهد نمود. در ماده ۱۹ نیز آمده، که قطب‌ها و شرکت‌ها و مجتمع‌های صنعتی و نیروگاه‌ها و واحدهای تولید مکلفند حداقل ۱۰ درصد از فضای شهرک‌ها و یا مجموعه فضای تخصیص داده شده برای احداث واحدهای تولیدی و خدماتی را به ایجاد فضای سبز و مشجر و کشت درخت‌های مناسب منطقه اختصاص دهند. بهره‌برداری از واحدهای صنعتی و تولیدی مذکور منوط به رعایت این ماده و ایجاد فضای سبز مناسب است و وزارتخانه‌های صنعتی موظف به نظارت بر حسن اجرای این ماده هستند.

* آلودگی هوا، وصله ناجور کلانشهرها

همچنین در ماده ۲۰ این قانون تصریح شده که کارخانجات و کارگاه‌ها و نیروگاه‌ها و کوره های آجر پزی و آهک پزی موظف به استفاده از سوخت و سیستم های احتراقی مناسب قابل دسترسی به نحوی که موجبات کاهش آلودگی هوا را فراهم کند هستند».

بر این اساس و با عنایت به آیین نامه اجرایی تبصره ماده ۶ همین قانون، در بیستمین جلسه شورایعالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور (که در تاریخ ۲۴/۹/۷۷ به درخواست سازمان حفاظت محیط زیست و به دنبال اعلام وضعیت اضطرار توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، تشکیل شد). دبیرخانه شورای عالی موظف شد که با همکاری نهادها و ارگان‌های عضو، نسبت به مطالعه و تهیه دستورالعمل اجرایی شرایط بحران آلودگی هوا اقدام کند.

* سر ایران، همچنان به سختی نفس می‌کشد

از این رو، با توجه به چالش‌های موجود در مورد آلودگی هوا در کلانشهرها حال سئوالات بی‌شماری در این رابطه از جمله (عوامل مؤثر در آلودگی هوا چیست؟؛ سهم کارخانجات در آلودگی هوا چقدر است؟؛ چه راه‌هایی برای پیشگیری از آلودگی هوا وجود دارد؟؛ آلودگی هوا چه خطراتی برای موجودات دارد؟؛ سهم اتومبیل‌ها در آلودگی هوا چقدر است؟ و …)، مطرح است، که در صورت یافتن جواب به این پرسش‌ها است که می‌توان در این زمینه کمی امیدوار شد.

در واقع، کارشناسان این حوزه،« اولین گام را برای حل مشکل آلودگی هوا ارزیابی عنوان می کنند. تنظیم مقرراتی برای موادی که در اثر فعالیتهای انسانی در فضا منتشر می‌شود، گام بعدی در این زمینه عنوان شده است. بسیاری از کشورها برای میزان انتشار آلاینده‌های خودروها و صنایع محدودیت‌هایی را اعمال کرده‌اند. این کار از طریق سازمان‌های هماهنگ‌کننده که وظیفه نظارت بر محیط زیست و هوا را به عهده دارند انجام می‌شود. در سازمان ملل برنامه مدیریت جو طرح‌های زیست محیطی را در سراسر جهان اجرا می‌کند. در برخی کشورها علاوه بر سازمان حفاظت محیط زیست سازمان‌های محلی نیز در کنترل و نظارت بر محیط زیست نقش دارند. پیشگیری مهم‌ترین اقدام برای کنترل آلودگی هواست. سازمان‌های نظارتی نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا در محیط زیست ایفا می‌کنند».

* ریزگردها بر آسمان شهر اولین‌ها خیمه زد

با این اوصاف، با این مقدمه و تحلیل می‌خواهیم، به وضعیت آلودگی هوای استان آذربایجان‌شرقی و به خصوص کلانشهر تبریز در چند روز اخیر بپردازیم، که به نظر می‌آید، وضعیت شهروندان و زیست محیطی شهر تبریز و شهر اولین‌ها و به خصوص حاشیه‌‌ها و روستاهای اطراف این شهر، این روزها همچون سایر کلانشهرهای کشورمان، حال و روز چندان خوشی نداشته باشند.

نا گفته نماند، رشد روز افزون جمعیت و به تبع آن افزایش وسائط نقلیه در استان آذربایجان شرقی و به ویژه در شهر تبریز و همچنین به خاطر شرایط توپوگرافی و عوامل طبیعی آن و از سوی دیگر، آلاینده‌هایی که حاصل فعالیت‌های افراطی انسان است، باغ شهر ایران را به صورت یکی از آلوده‌ترین شهرهای کشورمان و به خصوص جهان در آورده است، که ثمره آن ناراحتی های ریوی، چشمی، سردردهای مزمن و ده‌ها بیماری دیگر در شهر اولین‌ها بوده و هست.

* باغ شهر ایران، چشم انتظار روزهای پاک

به هر حال، با این ویژگی‌های جغرافیایی و توپوگرافیکی، و به خصوص وضعیت آب و هوایی لطیف بهاری و دلچسبی که این سرزمین یعنی استان آذربایجان‌شرقی و به خصوص شهر تبریز، که در گذشته داشته، و در کشورمان این شهر به باغ شهر ایران مشهور بوده است، برای همگان و به خصوص برای سایر هموطنان کشورمان و کشورهای منطقه که به این سرزمین مسافرت و سفر می کنند، کاملا بعید و محال به نظر می‌رسد، که آذربایجانی‌ها و به ویژه تبریزی‌ها که در گذشته‌های نه چندان دور با آب و هوای لطیف و خنک کوهستانی روزگاری را سپری می کرده‌اند، این روزها با مشکلات و چالش های بزرگ زیست محیطی دست و پنجه نرم می‌کنند.

علاوه بر نگرانی ساکنان این منطقه و حتی سراسر کشورمان و مهمانان خارجی، بعضی از کارشناسان و مسئولان کشوری و استانی نیز بارها به این وضعیت زیست محیطی و آب و هوایی استان و به خصوص تبریز، این روزها شک کرده‌اند، و بر این باور هستند، که چه طوری یک دفعه‌ای وضعیت زیست محیطیی و آب و هوای یک منطقه به این شدت تغییر یابد.

* نفس آذربایجانی‌ها گرفت

احساس می‌شود، سایر عوامل دیگر طبیعی و یا انسانی هم موجب شدت وضعیت بد و بحرانی آب و هوای این منطقه شده باشد، به طوریکه اخیرا یکی از اعضای شورای اسلامی شهر تبریز اعلام کرده، که وضعیت وخیم دریاچه ارومیه، برخی صنایع بزرگ و …، از عمده‌ترین این مشکلات و چالش‌های زیست محیطی بوده است.

حال آنچه در این زمینه اهمیت دارد اینکه، مردم آذربایجان و به ویژه تبریزی‌ها در طول تاریخ کشورمان نشان دادند، که همیشه و در همه حال در امور مختلف همواره پیشگام و پیشتاز بوده اند و در واقع این قابلیت و پتانسیل در بین شهروندان آذری زبان وجود دارد که اگر بخواهند کاری را انجام دهند با پشتکار، همت، غیرت و سختگیری خاص تا آخر خط می‌روند که نمود بارز آن همان لقب شهر اولین ها است.

* ریزگردها نفس شهروندان شهر تبریز را به شماره انداخته است

نکته حایز اهمیت دیگر برای دوست داران سرزمین ایران اینکه، شهر تبریز برای سومین سال پیاپی به عنوان بهترین شهر برای زندگی در ایران شناخته می شود. و به سخن دیگر، براساس تحقیق سازمان ملل بر روی وضع شهرهای جهان که نتیجه آن در مجله الکترونیکی این سازمان منتشر شده، تبریز، شهر اولین ها به عنوان زیباترین و توسعه یافته ‌ترین شهر ایران اسلامی معرفی شده، و دیگر کلان شهرهای ایران از جمله تهران، اصفهان، اراک، مشهد، شیراز، قم و ارومیه در ردیف‌های بعدی قرار دارند.

بنابر این، با این ویژگی‌ها و ظرفیت‌هایی که امروز در شهر اولین‌ها هست و یا در آینده نزدیک به امکانات زیرساختی این شهر افزوده خواهد شد، به طور قطع و یقین باید متذکر شد، که تحقق آرمان«تبریز کلانشهری زیبا و پاک و به ویژه بدون آلودگی هوا»  در بین سایر کلانشهرهای دیگر کشورمان ملقب شود و به نظر می رسد، با توجه به این همه ظرفیت های موجود دور از دسترس هم نباشد و در بین کلان شهرهای ایران هم شهر تبریز، به عنوان اولین کلان شهر زیبا و پاک لقب بگیرد.

از این رو، در این راستا به نظر می رسد، به یقین با عزم مدیریت شهری، کمک و همکاری دستگاه‌های مسئول، مدیران و مسئولان شهری، استانی و دولتی و نیز با همت و تلاش خود شهروندان تبریزی تحقق آرمان« تبریز، کلان‌شهری زیبا و پاک برای همیشه و در همه حال» دور از دسترس نیست، و برای رسیدن به این آرمان نیز‌ مسئولان و فعالان این عرصه، باید بیش از گذشته تلاش کنند و برای رسیدن به این نتیجه نیز وحدت، همدلی و همکاری بین آنها و دستگاه‌های ذی‌ربط ضروری است.