بو کیتاب، ۵۰ صحیفه‌لیک اؤن‌سؤزله مختلیف قایناقلارا او جومله‌دن مختلیف ال‌یازمالارا اساسلاناراق بیر تدقیقی اثر کیمی ایشیق اوزه گؤره‌جک. اثرده ۸٫جی هیجری یوزایللیینده یاشاییب-یاراتمیش آذربایجانین حکمدار شاعیری قاضی برهان‌الدین احمدین یاشاییشی، آذربایجانین اسکی شعر قالیب‌لریندن اولان «تویوغ« قالیبی‌نین کئچمیشی و نئجه‌لییی آچیقلانمیشدیر. اثری احتیوا ائدن قونولار بونلاردیر: ▪ قاضی برهان‌الدینین یاشامی ……………………..…………….. ۷ ▪ قاضی […]
بو کیتاب، ۵۰ صحیفه‌لیک اؤن‌سؤزله مختلیف قایناقلارا او جومله‌دن مختلیف ال‌یازمالارا اساسلاناراق بیر تدقیقی اثر کیمی ایشیق اوزه گؤره‌جک. اثرده ۸٫جی هیجری یوزایللیینده یاشاییب-یاراتمیش آذربایجانین حکمدار شاعیری قاضی برهان‌الدین احمدین یاشاییشی، آذربایجانین اسکی شعر قالیب‌لریندن اولان «تویوغ« قالیبی‌نین کئچمیشی و نئجه‌لییی آچیقلانمیشدیر.
اثری احتیوا ائدن قونولار بونلاردیر:
▪ قاضی برهان‌الدینین یاشامی ……………………..
▪ قاضی برهان‌الدینین اثرلری ……………………..
▪ تویوغ نه‌دیر؟ ……………………..
▪ قاضی برهان‌الدین تویوغ‌لاری‌نین اؤزللیک‌لری ………………… ۴۲
▪ قاضی‌برهان‌الدینین ادبی دیلیمیزده رولو ……………………..
▪ قایناقلار ……………………..
▪ تویوغ‌لار ……………………..
▪ شکیل¬لر ……………………..
▪ قاضیبرهانالدیندیوانینی
▪ اؤن‌سؤزده گلن آدلار و کیتاب آدلاری سیاهیسی …………. ۱۱۶
کیتابین اؤن‌سؤزونون بیر قیسا بؤلومونو آزاجیق دَییشیکلیکله آشاغیدا گتیریریک:
«تویوغ» نه‌دیر؟
اسکی تورک ادبیاتینا دوغما اولان قالیب‌لردن بیری «تویوغ tuyuğ» شعر قالیبی، گؤرونوشجه دؤرد مصراعسی‌نین ۱، ۲، ۴٫جو مصراعلاری همقافیه‌دیر.«تویوغ» سؤزو، «ایمالی (کینایه‌لی و اشاره‌لی) و جناس‌لی» سؤز آنلامیندا ایشله‌نیلیبدیر. گؤرونور «تویوغ» قالیبی «بایاتی»دا اؤنم داشییان «جناس»لیغی [تجنیس] آلیر و اؤلچوده (یابانجی بیر اؤلچو یعنی عروض اؤلچوسونو قبول ائتسه ده) باشقا بیر قالیب یارادیر. «تویوغ» شعرینه اولان بوتون تعریف‌لرده ایکی اورتاق نؤقطه واردیر: او دا بو نوع شعری بیر نوع جناس حساب ائتمک و بیر ده بو شعرین بحر رمل مسدس مقصور» (فاعلاتن فاعلاتن فاعلات)، اؤلچوسونده اولماسی‌دیر. بو قالیب هیجری ۸٫جی یوز ایللیکده یاشایان آذربایجانین حکمدار شاعیری «قاضی برهان‌الدین»ین شعرینه اورتا آسیادان کئچمیش و بونون سببینی ده اونون کؤکونون خوارزمدن اولماسی ایله باغلی بیلیرلر. برهان‌الدین، تویوغ شعری‌نین بانیسی‌دیر.
«تویوغ» سؤزو، دیوان لغات‌الترکده مستقل بیر کلمه کیمی یوخ، بیتیشیک مرکب‌لیک داشییان سؤزلرله یاناشی ایشله‌نه‌رک «باغلی، قاپالی» آنلامدا گلمیش. حال‌بوکی شیخ سلیمان افندی اؤزبکی، اؤز کیتابیندا بونو، عکس آنلامدا معنا یعنی «فاش و شیوع اولموش.» کیمی آچیقلاییر. برهان‌الدینین غزلی‌نین بیر بئیتینده ایسه بو کلمه‌نین «تویوخ=tuyux» کیمی یازیلماسینی گؤروروک.
کؤپرولوزاده «تویوغ» قالیبینی بیر دؤردلوک اولاراق آذربایجانلی‌لارین فارس ادبیاتی -اؤزللیکله اونلاردا «فهلویات» آدی ایله مشهور اولان بیر شعر قالیبی- ایله تانیش اولدوقدان سونرا تورک شعر قالیبینه کئچمه‌سی دوشونجه‌سینده‌دیر. کؤپرولوزاده‌نین بو دوشونجه‌سی ایله راضیلاشماق اولماز. بیرینجی اونا گؤره‌کی اساسن دؤردلوک تورک شعرینه عاید‌دیر. ایکینجیسی فارس آراشدیرماچی‌لاری -او جومله‌دن دوکتور سیروس‌شمیسا- فارس ادبیاتیندا اولان «رباعی» قالیبی‌نین کؤکونو تورک کؤکلو، تورک شعریندن فارس شعرینه کئچمه‌سی فیکرینده‌دیر.
آنجاق کؤپرولوزاده‌نین فیکرینجه: «تویوغ شکلی‌نین تاریخی تکامولونو لایقی ایله آنلاماق اوچون، «سامویلوویچ»ـین چوخ دوغرو اولاراق ایره‌لی سوردویو وجهی ایله، تورک نظمی‌نین ان اسکی دؤنم‌لرینه قدر گؤز چئویرمک گره‌کیر.» و بونون آردیندا او، تورک نظم‌لری اولان: قوشوق، تورکو، ترخانی، اؤلنگ، چئنگه، مستزاد، عرض‌واری، قوشما، مانی، دَستان، قطعه، محبت‌نامه، وارساغی کیمی نظم نوع‌لرینی بوتون تورک لهجه و ادبیاتیندا آراشدیریر.
عمومیتله بو شعر قالیبی حاقدا تورک ادبیات‌شناس‌لاری او جومله‌دن «امیرعلیشیر نوایی» «میزان‌الاوزان»، «محاکمه‌اللغتین»، ظهیرالدین محمد بابور «عروض رساله‌سی»، عبدالقادر مراغی‌نین «جامع‌الالحان»، مهدی‌خان اسـترآبادی‌نین «سـنگلاخ» کیمی اثرلرینده توخونورلار.
قاضی برهان‌الدینین بو شعر قالیبیندن استفاده ائتدییندن درحال سونرا باشقا شاعیرلرده او جومله‌دن عمادالدین نسیمی، امیرعلیشیر نوایی، ظهیرالدین بابور، شاه‌قاسم انوار، سلطان اسکندر شیرازی و… بو قالیب‌لرده شعر یازیرلار.
