دو اظهار نظر متفاوت از سوی دو مقام مسئول در دو استان آذربایجان‌شرقی و اردبیل آن هم درباره موضوع «آب رود ارس» به خوبی نشان داد که این مایه حیات می‌تواند به راحتی به چالش اصلی بین اقوام، ملت‌ها و استان‌ها و مناطق مبدل شود.

«بحث انتقال آب ارس» به شمال و شمال‌شرق دریاچه ارومیه و دشت تبریز یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که چند سالی است به نقل محافل و حتی تشکل‌های مردم نهاد تبدیل شده است.

ابتدا غلامرضا هاشمی مدیرعامل آب منطقه‌ای استان بود که از جزئیات طرح انتقال آب ارس به دشت تبریز پرده برداشت و اعلام کرد: قرار نیست آب این رودخانه مستقیماً به دریاچه ارومیه بریزد، بلکه آب انتقالی برای آبیاری سفره‌های زیرزمینی و آبیاری دشت تبریز و شبستر صرف خواهد شد و در نهایت پساب آن که شامل ۸۰ درصد آب اصلی خواهد بود بعد از تصفیه به دریاچه ارومیه راه خواهد یافت.

به دنبال این امر، کمال‌الدین پیرموذن نماینده اردبیل، در اظهارنظری تند و موضع‌گیری عجیب! اعلام کرد که: هرگز اجازه نمی‌دهیم آب ارس به دریاچه ارومیه منتقل شود. او انتقال آب ارس را تضعیف حقوق اهالی شمال استان اردبیل خوانده بود!

در حالی که این ادبیات و موضع‌گیری‌های ضد و نقیض در فضای رسانه‌ای آذربایجان‌شرقی و اردبیل سایه افکنده بود، فرصتی دست داد تا در نهایت نظر خلیل ساعی مدیرکل مدیریت بحران آذربایجان‌شرقی را در این باره جویا شده برخی از ابهامات و سئوالات مردم در رابطه با طرح احیای دریاچه ارومیه را با او در میان بگذاریم.

ساعی از جمله معدود مدیران ساعی استان است که ساعت کار اداری برای او معنی ندارد. او تا پاسی از شب در دفتر خود در ساختمان سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آذربایجان‌شرقی، بر برنامه‌ریزی‌های احیای دریاچه ارومیه و بحران‌های منطقه‌ای نظارت می‌کند. با او در دفتر کارش که جای جای آن پوشیده از پرونده‌ها و نقشه‌ها و طرح‌های گوناگون است به گفت‌وگو نشستیم:

***

انتقال‌ آب ارس برای آبیاری شرق و شمال‌شرق دریاچه ارومیه بوده نه خود دریاچه ارومیه

فارس: آقای ساعی رود ارس چقدر برای دریاچه ارومیه و یا به تعبیری دشت تبریز آب و نان دارد که این همه در رابطه با آن سخنان موافق و مخالف می‌شنویم؟!

ساعی: برداشت ما از این رودخانه بر اساس حق آبه‌ای است که در پروتکل‌های بین‌المللی و نیز مقررات تقسیم آب بین استان‌ها مقرر شده است. از این رو حق‌آبه استان آذربایجان‌شرقی از این رودخانه برای آبیاری دشت «گلفرج» و «گردیان» صرف می‌شود و در صورت وجود حق آبه صرفا برای آبیاری شرق و شمال‌شرق دریاچه (و نه خود دریاچه ارومیه) مدنظر قرار خواهد گرفت.

فارس: فکر نمی‌کنید همین میزان باقی مانده آب چندان زیادی نیست و در برابر نیاز آبی چندین میلیارد متر مکعبی دریاچه، مقدار چشمگیر و تاثیرگذاری نیست؟

ساعی: بله همین طور است. هدف این نیست که از این طریق آبی به دریاچه ارومیه منتقل شود.

*انتقال سالانه ۶۰۰ میلیون متر مکعب آب از رودخانه زاب به دریاچه ارومیه

آقای ساعی، مهم‌ترین طرح‌ها و منابع آبی که در طرح احیای دریاچه ارومیه مدنظر است چیست؟

ساعی: بیشترین بخش تامین آب برای دریاچه ارومیه، از محل صرفه‌جویی بخش کشاورزی است که برابر مصوبات ستاد احیای دریاچه سالانه قرار است حدود ۸ درصد و در بازه زمانی ۵ سال حدود ۴۰ درصد و در انتهای برنامه ۵ ساله حدود یک میلیارد و ۳۵۰ میلیون مترمکعب آب برای دریاچه ارومیه تامین کند.

دومین محل تامین آب دریاچه، از طریق انتقال آب رودخانه «زاب» در استان کردستان است که از سال ۱۳۹۸ سالانه در حدود ۶۰۰ میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه خواهد ریخت.

فارس: قبلاً آب این رودخانه به کجا روانه می‌شد؟!

ساعی: به کشور عراق و همسایه!

فارس: آیا این انتقال و برداشت آب از این رودخانه باعث اعتراض کشور عراق بر اساس پروتکل‌های بین‌المللی نخواهد شد؟!

ساعی: به هیچ وجه، برای اینکه ما هم بر اساس همان پروتکل‌ها، حق داریم از آب این رودخانه برداشت می‌کنیم و به نوعی حق آبه کشور ماست.

*رهاسازی ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب از  ۳ سد «ساروق، شهید کاظمی بوکان و حسن لو»

فارس: در اظهارنظرهای قبلی، شما اعلام کرده بودید که امسال به وضعیت تثبیت شده‌ای از نظر تراز آبی دریاچه ارومیه رسیده‌ایم. به گونه‌ای که کاهش سالانه ۴۵ سانتی‌متری به کاهش ۴ سانتی‌متری در سال جاری رسیده است که نوعی امیدواری به آینده این دریاچه در حال احتضار است. مهم‌ترین علت آن را شما در چه عواملی می‌دانید؟ تلاش‌های مسئولان یا …؟!

ساعی: در درجه اول این امر را باید به افزایش نزولات جوی ربط داد از سوی دیگر، بر اساس مصوبات ستاد احیای دریاچه ما امسال رهاسازی آب سه سد مهم حوضه آبریز دریاچه را داشتیم. بر همین اساس از چهارم بهمن ماه سال گذشته،  بیش از ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب از سه سد: «ساروق، شهید کاظمی بوکان و حسن لو» به سوی دریاچه رهاسازی شد که نقش عمده‌ای در تثبیت شرایط دریاچه داشت برنامه رهاسازی برای سال ۱۳۹۴ حدود ۲۰۰ و برای سال ۱۳۹۵ حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب است. در کنار این دو موضوع بحث انتقال پساب تصفیه شده شهرهای بزرگ حوضه آبریز دریاچه در دستور کار قرار دارد که پیش‌بینی می‌شود در سال‌های پایانی احیای دریاچه حدود ۲۵۰ میلیون متر مکعب آب به پیکره دریاچه وارد شود. حتی می‌توان این آب تصفیه شده را در بخش صنعت و کشاورزی نیز استفاده نمود.

**بارورسازی ابرها تا ۲۰ اردیبهشت امسال / کسب رکورد بارورسازی در کشور

فارس: طرح بارورسازی ابرها هم اجرا کرده‌اید؟ بارش‌های این طرح به کجا انجامید؟!

ساعی: بله. ما تا ۲۰ اردیبهشت ماه، با توجه به وضعیت مساعد ابرها، این طرح را در آسمان استان آذربایجان‌شرقی انجام دادیم و به دنبال آن بارش‌های خوبی نیز در این حوضه داشتیم. باید بگویم که از نظر بارورسازی، در سطح کشور در سال آبی زراعی رکورد زدیم.

* انتقال آب خزر به دریاچه ارومیه ملغی است / هر متر مکعب آب بالای ۲ دلار هزینه دارد

چند وقت پیش، بر اساس یک طرح تقریباً غیرممکن و چه بسا رویایی، بحث انتقال آب دریای خزر به دریاچه ارومیه توسط برخی مطرح شد. اجرای این طرح به کجا انجامید؟ چرا دیگر اجرا نمی‌شود؟

ساعی: همانطور که گفتید این طرح، از نظر ستاد احیای دریاچه ارومیه به لحاظ کیفیت آب دریای خزر که سلفاته و آب دریاچه ارومیه کلریته بود ملغی است با این حال وزارت نیرو ظاهرا مطالعات آن را جزو برنامه خود قرار داده از طرف دیگر موضوع انتقال آب خزر به دریاچه ارومیه به لحاظ اختلاف شدید ارتفاع آن که بالای ۲ هزار متر است و نیاز به پمپاژ و نیروی برق بیشتری دارد یکی از پروژه‌های هزینه‌بر و از طرف دیگر زمان‌بر است. برابر محاسبات انجام گرفته هر متر مکعب آب انتقالی از این دریا بالای ۲ دلار هزینه در بر خواهد داشت و نیاز آبی دریاچه برای احیا و در تراز اکولوژیک با ارتفاع آب ۱۲۷۴٫۱۰ حدود ۱۲ میلیارد متر مکعب است. اگر صرفا به فکر انتقال آب دریای خزر باشیم اجرای این طرح با توجه به ماهیت کار انتقال، مدت زمان زیادی نیاز دارد و اگر طرح هم اجرا شود ممکن است زمانی آب به دریاچه برسد که دیگر اثری از آن باقی نمانده باشد و این دریاچه تهدید بزرگی برای منطقه خواهد بود.

فارس: کار لایروبی رودخانه‌های منتهی به دریاچه به کجا انجامید؟!

ساعی: در همین رابطه اقدامات خوبی انجام شده است. مخصوصاً شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌شرقی توانسته تاکنون نزدیک به ۵۰ کیلومتر از ۸۰ کیلومتر طول رودخانه‌های منتهی به دریاچه را لایروبی کند. بر اساس مطالعات انجام شده، طول مسیر رودخانه‌ای مانند بستر «آجی‌چای» حدود ۹۶ کیلومتر است که از این میزان ۱۶ کیلومتر نیازی به لایروبی ندارد و از مجموع ۸۰ کیلومتر باقی مانده نیز، به همت آب منطقه‌ای، حدود ۵۰ کیلومتر لایروبی شده که می‌تواند در حجم آب انتقالی به دریاچه بسیار ایفای نقش کند. بی‌شک سال آینده این لایروبی‌های مستمر اثرات مثبت خود را نشان خواهد داد.

علت خشک شدن دریاچه ارومیه و خشک نشدن دریاچه وان ترکیه

فارس: با وجودی که دریاچه وان ترکیه در فاصله نزدیکی از دریاچه ارومیه قرار دارد اما بلای خشکسالی تنها بر سر دریاچه ارومیه نازل شده، در حالی که اگر بحث تغییر اقلیم را قبول داشته باشیم، نباید شاهد این تفاوت فاحش در کاهش سطح آب یک دریاچه و عدم تاثیر آن بر روی دریاچه دیگر می‌بودیم. علت چیست؟

ساعی: شرایط جغرافیایی و توپوگرافی این دو دریاچه نزدیک به هم کاملاً متفاوت است. دریاچه وان، نزدیک به ۴۰۰ متر عمق و حدود ۶۰۰ میلیارد متر مکعب آب دارد در حالی که دریاچه ارومیه در بهترین و پرآب ترین سال آن، زیر ۱۰ متر ارتفاع و حدود ۳۵ میلیارد متر مکعب آب داشته است. افزایش دما و تبخیر آب، در کاهش آب دریاچه ارومیه به عنوان یک تهدید اصلی مطرح است در حالی که به دلیل ارتفاع بالای دریاچه «وان» این تهدید برای آن موضوعیت ندارد. از طرفی با توجه به ارتفاع بالای دریاچه وان، بارش‌ها در این منطقه بیشتر به شکل برف است و در نتیجه ماندگاری بیشتر و هدر رفت کمتری دارد. در حالی که بارش‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه به ویژه در دو دهه اخیر به صورت باران بوده و در نتیجه، با کوچک‌ترین تغییر جوی و افزایش دما، شاهد کاهش گسترده حجم آب ورودی بر دریاچه هستیم.

*دریاچه ارومیه خشک شود محال است دوباره احیا شود

فارس: به نظر می‌رسد بحث احیای دریاچه ارومیه، در طی یک سال گذشته از حساسیت و اهمیت بیشتری برخوردار شده، حداقل اینکه، مسئولان دولتی تنها در طی دو سال گذشته به این قضیه حساس شده‌اند. چرا این حساسیت مضاعف را امسال شاهد هستیم!؟

ساعی: حق با شماست. برای اینکه اهمیت و خطر خشک شدن دریاچه ارومیه، تا این اندازه برای مسئولان دولت قبلی احساس نشده بود. واقعیت تلخ دریاچه ارومیه این است که اگر این دریاچه خشک شود دیگر محال است که دوباره احیا شود. برای اینکه لایه‌ای از ریزگردها روی آن را پوشش می‌دهد و بدین ترتیب این لایه جدا کننده، سبب خواهد شد تا ارتباط آب دریاچه از بستر آن و لایه‌های زیرین قطع شود. در نتیجه، آب دریاچه کیفیت اولیه خود را از دست می‌دهد و به یک آبگیر فصلی تبدیل می‌شود.

به همین خاطر بود که در یک اقدام اورژانسی، قرار بود طرح «نکاشت» و یا طرح محدودیت موقت کشت آبی را با وجود هزینه‌های مادی و غیرمادی بالا و تبعات اجتماعی‌اش در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اجرا کنیم و مقرر بود حدود ۵۳۰ میلیون متر مکعب از این طریق آب به پیکر دریاچه وارد شود البته بارش‌های سال گذشته موجب شد این طرح را اجرا نکنیم البته هیچ نوع محدودیتی برای کشت دیم وجود نداشت و کشاورزان می‌توانستند کشت دیم را انجام بدهند.

طرح احیای دریاچه ارومیه دائمی خواهد بود / تغییر تنها در شکل و نحوه اجرا

فارس: طرح احیای دریاچه ارومیه تا کی ادامه خواهد داشت؟

ساعی: برای رسیدن به یک وضعیت پایدار و مطلوب ما حداقل به ۱۲ میلیارد متر مکعب آب در یک دوره زمانی ۹ ساله (تا سال ۱۴۰۲) نیاز داریم. با این حال، باید اعلام کنم که طرح‌های احیای دریاچه ارومیه از این پس دائمی خواهند بود و تنها در شکل، نحوۀ اجرا و نوع طرح‌ها متفاوت خواهد بود کوچک‌ترین فرصت را نباید از دست بدهیم.

فارس: از شرکت شما در این مصاحبه متشکریم.

بنده هم به نوبه خود از شما همکاران صمیمی که نقش ویژه‌ای در اطلاع رسانی و آگاهی سازی کشاورزان، ذی‌نفعان در موضوع اطلاع‌رسانی مصرف بهینه آب به عنوان یک ماده حیاتی دارید تشکر می‌کنم.

_{گفت‌وگو‌ از محمدامین خوش‌نیت}