خانه‌های قدیمی زنجان نمادی از هنر و معماری اصیل آذری
خانه‌های قدیمی زنجان نمادی از هنر و معماری اصیل آذری

خبرگزاری مهر-گروه استان‌ها: شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غیرمسکونی و مخروبه بود. در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه‌ها حاکم شد شهر تجدید بنا شده و مجدداً تکاپوی حیات در آن آغاز شد. با توجه به گزارش اویاقلیق (بیداری آذربایجان) به نقل از سیاحان و جهانگردان و هم چنین مطالعه متون […]

خبرگزاری مهر-گروه استان‌ها: شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غیرمسکونی و مخروبه بود. در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه‌ها حاکم شد شهر تجدید بنا شده و مجدداً تکاپوی حیات در آن آغاز شد.

با توجه به گزارش اویاقلیق (بیداری آذربایجان) به نقل از سیاحان و جهانگردان و هم چنین مطالعه متون تاریخی و بررسی های باستان‌شناسی معلوم می‌شود علی رقم قدمت سه هزار ساله، همه آثار فعلی و بافت شهری نسبتاً جدید است. به عبارت دیگر با عنایت به آنچه که اجمالاً بیان شد شهر زنجان در دوره‌های مختلف بر اثر هجوم دشمن تخریب و به مرور شهر جدید بر روی خرابه‌های قدیمی احیاء شده‌است.

شهین، خمسه، زنگان یا زنجان همه نام‌های شهری است که طی تاریخ سه‌هزارساله‌اش سه بار ویران‌ و هر بار باشکوه‌تر از گذشته احیاشده است و می‌توان این تولد دوباره را در تک خانه‌ها و بناهای قدیمی و زیبایش جستجو کرد.

بنای شهر زنجان در زمان اردشیر بابکان ساخته شده و در آن زمان نام شهین یعنی منسوب به شاه به آن اطلاق می‌شده است و از اواخر دوره قاجاریه به علت استقرار ایل خمسه نام خمسه نیز بر آن نهاده شد.

شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غیرمسکونی و مخروبه بوده است. در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه‌ حاکم بوده شهر تجدید بنا شده و مجدداً تکاپوی حیات در آن آغازشده است. حال با مرور گزارش سیاحان و جهانگردان و هم‌چنین مطالعه متون تاریخی و بررسی‌های باستان‌شناسی معلوم می‌شود علی رغم قدمت سه‌هزارساله، همه آثار فعلی و بافت شهری زنجان نسبتاً جدید است.

به‌عبارت‌دیگر با عنایت به آنچه اجمالاً بیان شد شهر زنجان در دوره‌های مختلف براثر هجوم دشمن تخریب و به‌مرور شهر جدید بر روی خرابه‌های قدیمی احیاء شده است؛ بااین‌حال معماری اصیل زنجان همچنان با شاخص‌ها و مؤلفه‌های ناب خود شناخته‌شده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان بابیان اینکه دوره‌های مختلف تاریخی نقش چشمگیری در شکل‌گیری سبک‌های معماری در این استان داشته است، گفت: دوره‌های سبک خراسانی، سبک رازی و سبک آذری دوره‌هایی بوده‌اند که هنر معماری ایران در این منطقه تجربه کرده است.

یحیی رحمتی در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه «سبک آذری»، سبکی بوده که خاستگاه آن منطقه آذربایجان است، افزود: بزرگ‌ترین و اصیل‌ترین شناسنامه سبک معماری آذربایجانی در استان زنجان است که شامل گنبد تاریخی و عظیم سلطانیه است.

وی ادامه داد: در دوره سبک آذری به لحاظ استفاده از آرایه‌ها و تزئینات به کار رفته در بناها و ساختمان‌ها، دوره شکوفایی معماری ایرانی محسوب می شود.

رحمتی، استفاده از سفالینه‌های زرین‌فام در بناها، استفاده از حجم زیاد سفال با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی را از ویژگی های سبک آذری دانست که این سبک را با سایر سبک‌ها دارای تفاوت‌هایی کرده است.

سبک معماری آذری جایگاه خاصی در ساخت‌وساز بناهای زنجان دارد

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان سبک معماری آذری جایگاه ویژه ای در ساخت‌وساز بناها در استان زنجان دارد، افزود: گنبد سلطانیه در شکل‌گیری مولفه های معماری در دوران بعد از خودش مؤثر بوده است.

رحمتی افزود: شاخص‌ترین اثر معماری قبل از اسلام تخت جمشید بوده است و شاخص‌ترین بنای معماری بعد از اسلام گنبد سلطانیه محسوب می شود.

وی با بیان اینکه تخت جمشید هیچ اثربخشی و تأثیری بر معماری بعد از خودش نداشته است، افزود: این در حالی است که گنبد سلطانیه تاثیرشگرفی بر معماری بعد از خودش داشته است و این امر نیز در شکل‌گیری سلایق معماری منطقه تأثیرگذار بوده است.

وی با یادآوری ویرانی شهر زنجان در طی چهار دوره تاریخی براثر بلایای طبیعی و مسائل سیاسی همانند فتنه بابیه، افزود: با توجه به بلایای طبیعی و اتفاقی همانند فتنه بابیه که برای شهر زنجان رخ‌داده و باعث ویرانی شهر زنجان در دفعات مختلف شده است، بناهای تاریخی این شهر دارای عمق تاریخی زیادی نیستند.

رحمتی یادآور شد: براثر فتنه بابیه که در زنجان اتفاق می‌افتد اکثر  خانه‌های متمولین زنجانی از بین می‌رود و هیچ بنای عظیمی به غیر از چند بنا مربوط به قبل دوره ناصری در شهر زنجان دیده نمی‌شود.

وی ادامه داد: باوجود همه ناملایمات و ویرانی‌های طبیعی و سیاسی باز رشد معماری و بناهای تاریخی زنجان از حرکت خود نمی‌ایستد و آثار ارزشمند تاریخی به‌صورت تک بنا و حتی بافت‌های ارزشمند تاریخی در شهر زنجان وجود دارند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان از بازار زنجان و بافت پیرامونی آن به‌عنوان بافت‌های تاریخی ارزشمند تاریخی یاد کرد و گفت: بازار زنجان مجموعه بناها و آثار ارزشمند تاریخی شهر زنجان را شکل می‌دهند.

وی با اشاره به بناهای تاریخی زنجان در محدوده بازار زنجان، دروازه رشت، دوازده ارگ، میربها و محله حسینیه اعظم، گفت: تک بناهایی که در زنجان شکل گرفته تابع اقلیم و آب و هوای و شرایط معماری منطقه بوده است.

رحمتی افزود: بناهای تاریخی شناسایی‌شده در شهر زنجان شامل خانه ذوالفقاری‌ها، خدیوی‌ها، جمالی‌ها، ضیایی، باخ و مجموعه خانه باغ‌های معین و حکیمیان است.

بنای دارایی، زنجان

عمارت دارایی در بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته، ظاهراً این بخش از شهر در اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت رضاخانی تقریباً مقارن با اواخر جنگ جهانی دوم از سوی دولت وقت به صورت مجموعه ای به اماکن و ساختمان های دولتی اختصاص می یابد که عبارت بودند از عمارت دارایی در باغی معروف به همین نام، بنای دخانیات، اداره غله، انبار قند و شکر. به هر حال تاریخ ساخت بنای دارایی طبق کتیبه ای که بر فراز سردرهای ورودی جبهه شمالی و جنوبی بنا نقش شده به سال ۱۳۱۶ هجری شمسی اوائل حکومت رضا خانی باز می گردد که از همان ابتدا به امور مالیه اختصاص می یابد.

عمارت دارائی حاصل فعالیت و نوآوری معمارانی چون وارطان هوان سیان، پل آبکار و گابریل گورکیان است که در دهه های نخست سده قرن بیستم تأثیر بسیار مثبت و مهمی را بر روی معماری نوین ایران داشتند، دوران فعالیت آنها مصادف با تحولات عمیق هنری و معماری در اوائل قرن بیستم در اروپا بود در واقع همزمان با اوج فعالیت معماران بزرگ اروپایی که همگی از  پیشگامان مکتب هنر نو و جنبش معماری مدرن بوده اند.

بدین ترتیب این معماران که از  ارامنه کشور بودند متأثر از این جریان و روند با فعالیت در رشته معماری به اشاعه اصول و مبانی مکتب هنر نو و جنبش معماری مدرن پرداختند و نهضت جدیدی را در گستره معماری ایران به وجود آوردند و آثار زیبایی راخلق کردند.

بر اساس اسناد و مدارک موجود عمارت زیبای دارایی یکی ار آثار ارزنده ای است که در این رهگذر توسط پل آبکار بوجود آمده و میرزا محمد علی مستوفی پیشکار خمسه نخستین رئیس مالیه آن بود.

این اثر به شماره ۲۳۳۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. بنای دارایی در مرکز شهر زنجان و در داخل بافت قدیمی شهر، موسوم به سرچشمه واقع  شده که با توجه به بافت فعلی حدوداً در ضلع شمالی شهر که با شیب ملایمی منتهی به ارتفاعات می شود قرار گرفته است.

بنای دارایی در ضلع شمالی مجموعه تاریخی سبزه میدان و در قسمت غربی خیابان طالقانی قرار گرفته این بنا در ضلع شمالی به کوچه دارایی و در قسمت غربی به کوچه کریم انصاری و دادگستری منتهی می شود. این بنا با پلانی مستطیل شکل به ابعاد ۱۵ × ۲۲ متر در جهت شرقی به غربی در وسط باغی به مساحت ۱۸ هزار متر مربع واقع شده بود.

با عنایت به نوشته یادبود در قسمت بالای پنجره طبقه دوم که بیشتر آن از بین رفته در سال ۱۳۱۶ شمسی به عنوان ساختمان اداری ساخته شده  است این بنا در سه طبقه و با خصوصیات معماری دوره پهلوی (رضا خان) از قبیل پنجره های متعدد، تراس، قرینه سازی در طبقات، ساخته شده. با عنایت به نوع معماری و خصوصیات بارز آن به راحتی می توان نفوذ شیوه های معماری اروپا را در معماری این بنا تشخیص داد. از جمله مصالح بکار رفته در بنا می توان سنگ، آجر، آهک، سیمان، آهن را نام برد.

 این اثر به شماره ۲۳۳۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. با توجه به اینکه بنای مزبور تحت اختیار اداره کل امور اقتصاد و دارایی استان است اقداماتی نیز در زمینه مرمت اندام بنا در زمینه حفظ ظاهری و نمای بنا انجام داده است.

در رابطه با تعمیرات می توان به دوخت و دوزهای اندام یا بندکشی های انجام شده و تعمیر حوض شمالی و تخریب حوض جنوبی اشاره ای داشت. همچنین بناهای نه چندان موزون در حیاط آن احداث شده است.

خانه بهمنی، زنجان

خانه بهمنی مربوط به دوره پهلوی اول است و در زنجان، خیابان امام (ره)، خیابان خواجه نصیر طوسی، کوچه توفیقی، پ ۷۸/۱، ۷۸ واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶ با شمارهٔ ۲۰۱۵۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه توفیقی، زنجان

با عنایت به موقعیت گسترش شهر در جهت شرقی و غربی و وجود رود خانه معروف زنجان چای در جنوب شهر و همچنین مد نظر قرار دادن رشته کوه های ضلع شمالی شهر بنای توفبقی در قسمت شرقی شهر و در حد فاصل رشته کوههای مزبور رودخانه زنجان چای (در قسمت شمالی رود خانه) واقع است. بنای توفیقی در بافت قدیمی شهر در محله معروف به غریبیه بالا که به محله خرابه رجی نیز مشهور بوده، قرار دارد. این بنا از شمال غرب نزدیک به دروازه رشت و از جنوب نزدیک به دروازه رشت و از جنوب نزدیسک به دروازه قزوین است.

بنای توفبقی از جمله بناهای اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی بوده که این امر با توجه به نوع معماری و تزیینات بکار رفته در آن بخوبی مشاهده است بنای توفبقی از جمله بناهای اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی بوده که این امر با توجه به نوع معماری و تزیینات بکار رفته در آن بخوبی مشاهده است. شماره ثبت این اثر ۲۶۶۴ به تاریخ ۲۵. ۱۲. ۷۸ است.

بطور کلی بنای توفیقی از نقطه نظر سبک معماری و سیاق تزئینی مصادیق الگوی متقارن معمول و رایج در اواخر قاجار و اوائل پهلوی ساخته شده اند است. این تقارن در شیوه معماری داخلی و سبک تزئینی در نمای خارجی به نقطه اوج می رسد. لمبه کاری شده با طرحها و رنگ های زیبا در نمای داخلی و سقف و همچنین بخش های آجر کاری شده در طرحها و موتیف های تزئینی متعدد، از جمله شاخص های معماری و شیوه تزئینی این اثر تاریخی است.

این بنا منزل مسکونی مرحوم علی اکبر خان توفیقی نخستین شهردار و رئیس بلدیه شهر زنجان بوده است. در حال حاضر بنیاد شهید استان زنجان در نظر دارد از بنای مزبور به عنوان گنجینه آثار شهیدان استان استفاده و بهره برداری کند و بدین منظور نیز اقداماتی اجرایی را در زمینه مرمت، باز سازی و استحکام بخشی بنا انجام داده است.

اولین نکته ای که در بدو ورود به منزل توفیقی نظر هر بیننده ای را به خود جلب می نماید، حجم پیش آمده تالار طبقه اول با ستون های گرد آجری آن در قسمت ورودی ساختمان است، در واقع پر کار ترین بخش نمای این ساختمان از نظر کار نماسازی با آجر همین حجم بیرون زده تالار است آجر چینی رخبام در نمای جنوبی و همچنین آجر کاری ساده و مختصر دو طرفدر اصلی، در جبهه جنوبی از جمله بخشهای تزئینی بنا است، از دیگر موارد تزئینی این اثر می توان بوجود تزئینات گچبری، نگارها، گچکاری دیوارهای طبقه اول در محل تلاقی سقفهای کاذب استفاده از لمبه با طرح ها و رنگهای زیبا و بکار بردن آجر های تزئینی به شکلهای قاب بندی در طرحهای مختلف به سبک تزئین بی نظیر آن اشاره کرد.

با عنایت به بررسی به عمل آمده مالکیت بنا در حال حاضر به نام بنیاد شهید انقلاب اسلامی استان زنجان است و همانطوریکه قبلاً ذکر شده این بنیاد در نظر دارد گنجینه آثار شهدای استان را در این بنا دائر  کند.

در زمینه ثبت این اثر در فهرست آثار تاریخی نیز تا بحال اقدامی صورت نپذیرفته است. بنای توفیقی تا چند سال اخیر بصورت منزل شخصی فعال و قابل استفاده بود.

نظر به اینکه بنای مزبور منزل اولین شهردار زنجان (آقای اکبر توفیقی) است و از آنجائیکه نامبرده فردی خیر بانی بناهای عام المنفعه دیگر همچون رختشویخانه، کارگاه و غیره … در سطح استان بوده که تماماً یا در فهرست آثار ملی ثبت شده و یا در حال ثبت است لذا ضروری بود تا منزل شخصی وی نیز در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت برسد.

خانه خدیوی، زنجان

بنای خدیوی در ضلع شمال غربی خانه ذوالفقاری و در سمت جنوبی خیابان هفت تیر واقع شده است.

نظر به اینکه هیچگونه کتیبه یا نوشته ای که دال به زمان ساخت بنا باشد به دست نیامده زمان دقیق ساخت بنا بر ما مشخص نیست لذا با عنایت به سبک و نوع سنگ به نظر می اید در اوائل پهلوی ساخته شده است. خانه خدیوی از جمله بناهایی است که متاثر از الگوهای رایج از غرب با حفظ سنت های هنری و تزئینی ایرانی و ملهم از شیوه های محلی این سامان در عرصه معماری ایران شکل گرفته است. این عمارت به صورت دو اشکوبه ساخته شده است. بنا در حال حاضر به صورت مسکونی بوده و در اختیار مالک (آقای خدیوی) است.

بنای خدیوی را می توان یک نمونه کامل از نظر تزئینات دانست که در اوائل پهلوی در این استان ساخته شده است. از جمله تزئینات این بنا می توان به آجرکاری های نما، گچ بری های زیبا و ستون ها و نماها، لمبه کاری با نقوش متنوع، وجود ایوان که برروی شش ستون چوبی با پوشش گچی استوار شده و همچنین به وجود نرده های تزئینی اشاره کرد.

شیخ الاسلام، زنجان

خانه شیخ الاسلام بر روی یک شیب ملایم قرار گرفته که این در ضلع شمالی به خیابان امام و در جنوب به کمربندی خیام می رسد. این بنا در مجموعه حریم بازار واقع شده که در ضلع شرقی آن خیابان فردوسی و در ضلع شمالی مجموعه بازار تاریخی و خیابان ضیائی است. در ضلع غرب کوچه شیخ الاسلام و در جنوب نیز به بافت قدیمی و کوچه حسینیه منتهی می‌ شود.

منزل شیخ الاسلام به سبک خانه های قدیمی زنجان و با مصالح سنگ، آجر و ملاط در یک طبقه کار شده است 

باتوجه به تحقیقات به عمل آمده بنای مزبور در سال ۱۱۳۶ ه. به دستور بانی، مرحوم شیخ الاسلام که یکی از علمای بزرگ زنجان بوده برای سکونت ساخته شده است.

منزل شیخ الاسلام به سبک خانه های قدیمی زنجان و با مصالح سنگ، آجر و ملاط در یک طبقه کار شده است. ورودی در ضلع غربی و اتاقها برگرد حیاطی مشجر واقع شده و تالار اصلی در ضلع شمالی بنا با تزئینات گچبری و سقف لمبه کاری شده خودنمائی می کند. در ضلع جنوبی حیاط تالار است که متاسفانه در حال حاضر بصورت انباری مورد استفاده است. این تالار نیز دارای گچبری بسیار زیبا با نقوش گیاهی و حیوانی و مقرنس است. بنا بصورت مسطح با تیرهای چوبی و پوشش ملاط کاه گل بوده که در سالهای اخیر با پوششی از اسفالت ایزولاسیون شده است.

این بنا در حال حاضر نیز بصورت مسکونی و تحت اختیار یکی از شرکاء  (آقای آدقلی) است. خانه شیخ الاسلام از جمله ابینه قدیمی با تزئینات حائز اهمیت بوده که می توان از آن به عنوان یک نمونه کامل از تزئینات خانه های قدیمی استان زنجان نام برد.

با عنایت به ورثه ای بودن بنا و همچنین عدم رسیدگی لازم جهت حفاظت آن، متاسفانه در قسمتهای زیادی از تزئینات دستخوش تخریب و فرو پاشی گردیده که رسیدگی و استحکام بخشی اندام و تثبیت تزئینات باقی مانده ضروری می نماید.

نظر به اینکه بنای مزبور محل سکونت و تدریس مرحوم شیخ الاسلام که یکی از علمای بزرگ و بنام زنجان است بوده و همچنین با عنایت به علاقمندی ورثه جهت حفاظت بنا و همچنین پیشنهادهای مکرر آنها در رابطه با هدیه بنا به سازمان میراث فرهنگی ثبت این بنا در فهرست آثار تاریخی کشور قابل توجه و لازم است. با عنایت به بررسی به عمل آمده توسعه ای در بنا صورت نگرفته و در رابطه با تعمیرات انجام شده می توان به ایزو لاسیون بام که با آسفالت انجام شده و سیمانکاری نمای اتاقهای ضلع شمالی، گچکاری تالار ضلع شمالی و غیره…. اشاره کرد.

خانه معین، زنجان

این خانه در ضلع جنوب غربی زنجان و در مجاورت شمال رود خانه زنجانرود وغرب پل سردار خانه و باغ معین در اواخر دوران قاجاریه توسط حاج محسن معین التجار که یکی از معتمدین و متمولین شهر زنجان بوده، بنا شده است.

این اثر تاریخی از دو قسمت خانه و باغ تشکیل شده که لمبه کوبی های زیبای سقف و سر ستون های منقوش از تزیینات شاخص این بنا است. خانه در وسط باغی مشجر قرار دارد که یک حوض با چند جوی انشعابی، آب را به نقاط مختلف باغ هدایت می کنند.

عمارت ذوالفقاری، زنجان

در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان مجموعه تاریخی ذوالفقاری واقع شده است که هم اکنون این مجموعه تقسیم شده و قسمت هایی از آن از بین رفته است. از جالب ترین بنا های باقی مانده این مجموعه، بنای تاریخی مرکز مجموعه بیرونی است.

این بنا در دو طبقه و یک سردابه ساخته شده، پلان بنا ایرانی و سبک ساختمانی آن تقلیدی از بناهای گوتیک اروپا است. این مجموعه دارای دو طبقه است. در طبقه اول قسمت اداری و حسابداری قرارگرفته و در طبقه دوم (که دارای دو راه پله است) تالارهای پذیرایی، اطاق ها ی خواب، ا طاق های نیشیمن و سرویس های بهداشتی قرار دارد.

سقف اطاق ها در طبقات به طرز زیبایی لمبه کوبی شده و شامل طرح های هندسی و گره سازی است. تزیینات داخل بنا در طبقه همکف، کاشیکاری به سبک قاجاراست که طرح معروف لوتوس (نیلوفر آبی) می شود.

اوج تزئینات بنا در نمای جنوبی تمرکز یافته بدین ترتیب که سطوح خارجی به صورت یکپارچه مزین است به انواع آجر چینی (آجر تراش ساده، نقش دارو آجر مهری) دوره قاجار. عمارت ذوالفقاری قابل مقایسه با عمارت قوام السلطنه (موزه آبگینه) است. این اثر به شماره ۱۸۵۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.