در حال حاضر ۱۸ میلیون نفر معادل یک سوم جمعیت ایران در وضعیت بدمسکنی قرار دارند، که از این تعداد جمعیت ۱۱ میلیون نفر در حاشیه شهرها و ۷ میلیون نفر نیز در میان شهرها و در شرایط بد مسکن زندگی میکنند؛ از تعداد مذکور بیش از ۴۰۰ هزار نفر در شهر تبریز و ۴۰۰ […]
در حال حاضر ۱۸ میلیون نفر معادل یک سوم جمعیت ایران در وضعیت بدمسکنی قرار دارند، که از این تعداد جمعیت ۱۱ میلیون نفر در حاشیه شهرها و ۷ میلیون نفر نیز در میان شهرها و در شرایط بد مسکن زندگی میکنند؛ از تعداد مذکور بیش از ۴۰۰ هزار نفر در شهر تبریز و ۴۰۰ هزار نفر نیز در بافت فرسوده در شهر اولین‌ها روزگار سپری میکنند.
بر آن شدیم در گزارش و تحلیلی به علت شکل‌گیری حاشیه‌نشینی شهر تبریز و پیامدهای آن بپردازیم، که چرا با وجود این همه ظرفیت و پتانسیلی که در مورد رشد و آبادانی در این شهر وجود دارد و همچنین تسهیلاتی که اخیرا بانک جهانی برای ساماندهی حاشیه‌نشینی تبریز اختصاص داده، باز هم ۵۰ درصد شهروندان شهر اولین‌ها در بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین زندگی میکنند.
* آن سوی دیوار حاشیهنشینان تبریز؛ چه خبر
جالب‌تر آنکه به عقیده کارشناسان این حوزه مسئله حاشیه‌نشینی در این شهرستان به روستاهای همجوار نیز انتقال یافته و در حال حاضر نیز در مناطق جنوب غرب و غرب این کلانشهر، تعداد جمعیت روستاهای شهر تبریز در حال افزایش است.
افزون بر این، شهر تبریز یکی از شهرهای بزرگ ایران است، که تعداد زیاد حاشیه‌نشین‌هایش همیشه بر سر زبان‌ها بوده؛ به طوریکه در حال حاضر در نزدیک ۲۰ منطقه از این شهر؛ از جمله انتهای محله‌های چون منبع، سیلاب، یوسف‌آباد، خلیل‌آباد، داداش‌آباد، کشتارگاه، عباسی، مارالان، حافظ، طالقانی، حجتی، کجوار، قره‌باغی، لاله، آخماقیه و … شهروندان این مناطق با داشتن حداقل‌های امکانات رفاهی و خدماتی برای داشتن یک زندگی سالم و ساده روزگار می‌گذرانند.
از سوی دیگر، در ماه‌های اخیرا نیز فرماندار شهرستان تبریز اعلام کرده بود، که حدود ۱۲۰ میلیارد ریال تسهیلات از سوی بانک جهانی برای اجرای طرح‌های مختلف در سکونتگاههای غیررسمی در محلات هدف سیلاب و قوشخانه، احمدآباد، ملا زینال و خلیل آباد این شهرستان اختصاص یافته است، که در این مورد هم به نظر می‌آید، در اجرای برخی طرح‌های بازآفرینی پایدار در حاشیه این شهر؛ بعضی دستگاه‌ها و سازمان‌ها هماهنگ عمل نکرده‌اند.
با این حساب از تحلیل و دیدگاه مسؤولان، متولیان این امر و کارشناسان حوزه مسائل شهری در این زمینه می‌توان به این نتیجه رسید که در چند دهه اخیر، تعداد حاشیهنشینان کشور و در این میان شهر تبریز چندین برابر شده‌اند و بدتر از همه اینکه پدیده حاشیه‌نشینی نیز مدام در حال افزایش است.
۵۰ درصد مردم تبریز در خط قرمز زندگی میکنند
مدیرکل راه و شهرسازی آذربایجان‌شرقی در این ارتباط از وجود ۹ هزار و ۳۶۰ هزار بافت فرسوده و حاشیه‌نشین با جمعیت یک میلیون و ۵۰۹ هزار نفر در استان خبر می‌دهد و می‌افزاید: «۵۰ درصد جمعیت تبریز در بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین زندگی میکنند».
توحید اخلاقی، با تاکید بر اینکه «سهم تبریز از سکونتگاههای غیررسمی ۲ هزار هکتار معادل ۶۵ درصد مساحت حاشیه‌نشین‌های استان را شامل می‌شود که ۴۰۰ هزار نفر جمعیت در آن ساکن بوده و ۷۳ جمعیت سکونتگاههای غیررسمی استان در تبریز ساکن هستند»؛ می‌گوید: «۱۳ درصد مساحت بافت‌های فرسوده کشور و ۸ درصد جمعیت ساکن در بافت‌های فرسوده کشور در آذربایجان‌شرقی قرار دارند».
شهردار تبریز، هم با بیان اینکه «از مجموع ۶۰ هزار واحد مسکونی واقع در مناطق حاشیه‌نشین تبریز، بالغ بر نیمی از آنها به شدت در معرض خطرند»، می‌افزاید« حرکت‌های عمرانی شهرداری تبریز در احیای بافت فرسوده، رفع حاشیه‌نشینی و ایجاد زیرساخت‌های جدید شهری، بی‌شک در مقاوم‌سازی شهر در برابر حوادث طبیعی من جمله زلزله موثر خواهد بود».
* حاشیه نشینی معضل چند دهه شهر اولین‌ها
به هر حال در این راستا، مهمترین خواسته و مطالبه شهروندان و دوست داران این خطه از مسئولان و دست اندرکاران این حوزه این است که چرا شهر تبریز که از این شهر به عنوان شهر اولین ها در کشور یاد می شود؛ با این همه سابقه درخشان و به خصوص با قدمت کهن و تمدنی غنی به علت واقع شدن در مسیر جاده ابریشم (ایپک یولو)، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان، مهد سرمایه‌گذاری و تجارت داخلی و بین‌المللی، دروازه تجارت ایران، قطب صنعت خودروسازی و قطعه‌سازی ایران، کسب مقام اول در بخش جذب سرمایه‌گذاری خصوصی، انتخاب زیباترین و مدرن‌ترین شهر ایران، انتخاب بهترین شهر برای زندگی، امن‌ترین و پاک‌ترین شهر، خواهرخواندگی با چندین شهر کشورهای خارجی، نخستین پایتخت تشیع در جهان اسلام، شهر بدون گدا، وجود نویسندگان و شعرای مشهور جهانی، آب و هوای خوب، آثار تاریخی و گردشگری فراوان، صنایع‌دستی و …؛ باز هم نیمی از شهروندان این شهر در بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین زندگی میکنند.
* حال و هوای حاشیهنشینان تبریز؛ این روزها خوش نیست
نکته مهمتر اینکه، هنوز سئوالات بی‌شماری در این خصوص مطرح بوده و هست و اینکه آیا تبریز؛ همچنان شهر اولین‌ها در بین شهرهای کشورمان در زمینه‌های مختلف پیشتاز است؟! و دیگر اینکه مدیران و مسئولان شهری شهر اولین‌ها، با وجود برخی مشکلات در حوزه شهری و اجتماعی در این شهر در آینده نزدیک چه نسخه‌ای را برای انتخاب مجدد این شهر به عنوان شهر نمونه گردشگری جهان اسلام، بهترین، سالم‌ترین و بهداشتی‌ترین شهر ایران پیچیدند؟ و به عبارت دیگر آیا شهر تبریز، همچنان زیباترین و توسعه‌یافته‌ترین شهر ایران است؟ و پرسش آخر اینکه، شهر تبریز با این همه ظرفیتی که از آن نام برده می‌شود، آیا مستحق زندگی۵۰ درصد شهروندان شهر تبریز در بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین است؟!
در فرجام سخن باید گفت که محققان دانشگاه‌های کشور نیز در مطالعات اخیر خود در مورد عوامل موثر بر شکل‌گیری حاشیه‌نشینی شهر تبریز به این نتیجه رسیده‌اند؛ که شهر تبریز به عنوان یکی از شهرهایی است که به صورت گسترده (نزدیک به ۴۰۰ هزار نفر حاشیه‌نشین) با این مسأله درگیر است. این شهر به دلیل جای دادن بسیاری از کارخانجات مادر و بزرگ صنعتی در خود و نیز وجود بیش از ۶۰۰ شرکت قطعه ساز در آن، یکی از مهمترین شهرهای مهاجرپذیر ایران محسوب می‌شود، که نتیجه آن بروز حاشیه‌نشینی است.
* بیکاری و فقر متهمان ردیف اول حاشیه‌نشینی در تبریز
به عقیده این پژوهشگران؛ از دلایل بسیار مهم حاشیه‌نشینی در شهر تبریز می توان به بیکاری، درآمد کم، پایین بودن اجاره بهای مسکن و مهاجرت گسترده از محیط های شهری کوچک و روستاهای استان اشاره کرد، که ناشی از عوامل اقتصادی (جاذبه‌های اقتصادی شهر تبریز و دافعه‌های اقتصادی شهرها و روستاهای اطراف) و دافعه‌های اجتماعی – فرهنگی در محل سکونت قبلی بوده است. و این امر موجب بروز انواع ناهنجاری‌های شهری (اشتغال افراد حاشیه نشین در مشاغل کاذب، وجود ساخت و سازهای غیرمجاز، افزایش جرم و جنایت، اثرات نامطلوب فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، آلودگی محیط زیست شهری و غیره) شده است.
در همین ارتباط راهکار نیز پیشنهاد کرده‌اند که، زمینه سازی و تشویق بخش خصوصی و عمومی در عرضه مساکن ارزان قیمت در مناطق حاشیه نشین و اعطای وام‌های مربوطه به همراه برقراری بیمه آنها به دلیل کاهش ریسک عدم بازگشت سرمایه گذاری؛ ایجاد دوره‌های فراگیر آموزشی و فنی و حرفه‌ای و واگذاری وام‌های اشتغال به ساکنین این مناطق؛برنامه ریزی‌های اجتماعی و فرهنگی، درازمدت و کوتاه مدت توسط مسؤولان و برنامه ریزان ذیربط به منظور ارتقاء فرهنگ حاشیهنشینان و جذب مشارکت آنان در نظام شهری، ایجاد و استقرار کانون‌های فرهنگی، رفاهی و تفریحی به منظور گذران اوقات فراغت جوانان در این مناطق؛ توسعه و احداث مراکز درمانی و بهداشتی تنظیم خانواده در مناطق حاشیه نشین و تشکیل سازمان و نهادهای اجتماعی و مردمی( NGO) در مناطق حاشیه نشین را ضروری بیان کردند.
نگرانی استاندار از افزایش حاشیه نشینی شهر تبریز
استاندار آذربایجان‌شرقی با بیان اینکه مهاجرت روستائیان به شهرها به خصوص حاشیه شهرهای بزرگ مثل تبریز نگران‌کننده است، گفت: برای ممانعت از چنین مهاجرت‌هایی باید درآمد روستائیان افزایش یابد.
وی مهاجرت روستائیان به شهرها به خصوص حاشیه شهرهای بزرگ مثل تبریز را نگران‌کننده خواند و با بیان اینکه این عده در شرایط سخت و دشوار زندگی میکنند، گفت: برای ممانعت از چنین مهاجرت‌هایی باید درآمد روستائیان افزایش یابد و جوانان تحصیل‌کرده روستایی عامل توسعه روستاهای خود باشند.
۳ میلیون از ۱۱ میلیون حاشیه‌نشین کشور جوان هستند
نماینده مردم تبریز در مجلس در رابطه با وجود ۱۱ میلیون حاشیه‌نشین در کشور که ۳ میلیون آنها جوان هستند، گفت: علت عمده مهاجرت و حاشیه‌نشینی نبود اشتغال در مناطق محروم و روستاهاست.
زهرا ساعی در رابطه با وجود یازده میلیون حاشیه‌نشین در کشور که ۳ میلیون از آنها جوان هستند، یادآور شد: علت عمده آمار بالایی از مهاجرت‌ها که نتیجه و ثمره آن حاشیه‌نشینی است، نبود اشتغال و فرصت‌های شغلی در مناطق محروم و روستاهاست، در حالی نیروی انسانی جوان در تمامی کشورها به ویژه در حال توسعه سرمایه اجتماعی است، ولی متاسفانه نیروی انسانی کشور به علت بیکاری به انواع آسیب‌های اجتماعی مانند حاشیه‌نشینی دچار می‌شوند زیرا هیچ گونه زمینه کاری برای آنها فراهم نکرده‌ایم.
ساعی با تاکید بر اینکه دستگاه‌های مرتبط با موضوع اشتغال باید به صورت هماهنگ عمل کنند نه جزیره‌ای و خودمختار، تصریح کرد: حاشیه‌نشینی و مهاجرت باید ریشه‌یابی شود و پرداخت تسهیلات مناسب و ارائه آموزش‌های لازم به مناطق محروم، روستایی و کم‌برخوردار باید مورد توجه قرار گیرد تا جوانان روستایی و مناطق محروم بتوانند در روستا و مناطق خود مشغول به کار شده و به حاشیه‌نشینی روی نیاورند.
* ساماندهی حاشیه‌نشینی تبریز؛ از طرح تا اجرا
بر این اساس، از دیگر پیشنهادهای این محققان برای کاهش این معضل اجتماعی؛ کمک رسانی دولت و شهرداری به منظور بهبود بخشیدن سطح زندگی با ایجاد تأسیسات زیر ساختی مانند آب لوله کشی، ایجاد مراکز بهداشتی درمانی، بهبود جاده‌ها و شبکه‌های حمل و نقل در مناطق حاشیه‌نشین؛ ایجاد اشتغال و کار آفرینی برای حاشیهنشینان به خصوص در بخش های تولیدی، به منظور کاهش بیکاری و اشتغال در اقتصاد غیررسمی و شغل‌های کاذب و انگلی از یک سو و افزایش درآمد و کاهش فقر و بهبود کیفیت زندگی آنها و گسترش عدالت اجتماعی، اقتصادی برای تمام گروه‌ها در سطح شهر، به رسمیت شناختن حقوق شهروندی ساکنان مناطق حاشیه‌نشین در برنامه‌ریزی‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و کالبدی و تأمین اعتبار مالی و پرداخت تسهیلات و وام برای بهسازی و نوسازی واحدهای مسکونی و به رسمیت شناختن اولویت‌های گروه‌های فقیر و کم درآمد در نظام برنامه ریزی کشور و تقویت شهرهای میانی و کوچک استان و تخصیص بودجه‌های عمرانی بیشتر به آنها و … برای کاهش مشکلات حاشیه نشینی در شهر تبریز لازم و ضروری اعلام میکنند.
در کنار موارد بیان شده، امروز دیگر بر همگان روشن شده است، که شهر اولین‌ها، در گذشته و حال در بسیاری عرصه‌ها، از جمله در جلوگیری و پیشگیری از معضلات و آسیب‌های اجتماعی و شهری در خط مقدم سایر شهرهای ایران بوده و هست، که در این زمینه می‌توان به پدیده تکدی‌گری و گدایی، و در سالهای اخیر نیز پیشتازی این استان؛ در مبارزه با معتادهای کارتن‌خواب و متجاهر اشاره کرد، به طوریکه امروزه مردم سایر استان‌های کشورمان و به ویژه سایر کشورهای دوست منطقه شهر تبریز را به نام «شهر بدون گدا» و به عنوان اولین شهر موفق در مبارزه با تکدی‌گری و معتادان متجاهر می‌شناسند.
