نزدیک دو دهه است، اساتید دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، محققان و کارشناسان حوزه مسائل زیست محیطی و آب و در راس آنها دستگاه‌های ذیربط، مسئولان و دست‌اندرکاران برای احیا و نجات دریاچه ارومیه تلاش می‌کنند، اما تا به امروز به هیچ سرانجامی نرسیده است؟

بر همین اساس با وجود این همه اما و اگرهایی که در خصوص طرح نجات دریاچه ارومیه در طول نزدیک دو دهه به ویژه دو سال گذشته نخستین مصوبه دولت تدبیر و امید مطرح شده و می‌شود، ولی متاسفانه تاکنون هیچ اقدام علمی و عملی برای بهبود وضعیت و نجات این دریاچه صورت نگرفته است و طرح‌هایی هم که در این زمینه مطرح شده و می‌شود، عمدتا بلند مدت بوده و به عقیده کارشناسان این عرصه زمانی به نتیجه خواهد رسید، که دیگر چیزی از«دومین دریاچه شور جهان» باقی نمانده باشد. برخی متخصصان بر این باورند، که دریاچه ارومیه تنها دریاچه‌ای است که شانس احیا دارد.

* ضیافتی برای احیای چی‌چست، به نام مردم، اما به کام چه کسی؟

از این رو، علت عدم موفقیت، دستگاه‌های ذیربط، کارشناسان و مسئولان در خصوص احیای دریاچه ارومیه بعد از گذشت نزدیک به دو دهه، این مسئله را بهانه قرار داده‌ایم، تا اینکه در گزارش و تحلیلی ضمن طرح دیدگاه و نظرات مسئولان و کارشناسان در این ارتباط؛ در ادامه گزارش در کنکاشی به بررسی علل خشکی و تهدیدات احتمالی این دریاچه می‌پردازیم.

به هر حال، طرح نجات دریاچه ارومیه این روزها به دلیل تأثیرات زیست محیطی خشک شدن آن که در فهرست ذخایر زیستی جهان ثبت شده، به نوعی این روزها به یک موضوع بین‌المللی تبدیل شده است، ولی با این وجود تا به امروز هنوز راهکارهای ویژه و عملیاتی ارائه شده، از سوی دستگاه‌های متولی، کارشناسان و مسئولان برای حل مشکل این دریاچه به نتیجه مطلوب و مورد پسند مردم این منطقه نرسیده است.

* تلخند به نگین فیروزه‌ای ایران

در واقع، هنوز سئوالات بی‌شماری در این خصوص مطرح است و این‌که کارشناسان و مسئولان چه نسخه‌ای را برای نجات دریاچه ارومیه پیچیدند؟ آیا این دریاچه به سرنوشت دریاچه آرال دچار خواهد شد؟ و اینکه با همت و تلاش مسئولان و دستگاه‌های ذیربط، دوباره به روز اول خویش باز خواهد گشت و یا اینکه باید دوباره منتظر روزهای بحرانی آن بود؛ که به یقین می‌توان در آینده نزدیک، در قاب تصویر چی‌چست آن را مشاهده کرد؟!

* بخت شوری دریاچه ارومیه

استاندار آذربایجان‌شرقی، در این ارتباط با تاکید بر اینکه نگاه دولت یازدهم به بحث احیای دریاچه ارومیه، نگاه علمی، فرهنگی و اجتماعی است، می‌گوید: «احیای دریاچه ارومیه یک کار واجب و ضروری است نه یک پروژه تشریفاتی، و در این ارتباط نیز تا زمانی که مردم اراده نکنند، این هدف تحقق نمی‌یابد و این موضوع باید به یک باور عمومی تبدیل شود».

اسماعیل جبارزاده، در ادامه با اشاره به اینکه دولت و شخص رئیس جمهور اعلام کرده‌اند که هیچ محدودیتی برای احیای دریاچه ارومیه ندارند، اما آمادگی دولت به تنهایی کافی نیست و باید مردم نیز اراده کنند، اضافه می‌کند:« اطمینان دارم با همراهی مردم و تلاش و همت تشکل‌های دوستدار محیط زیست و اجرای برنامه‌های مصوب، دریاچه ارومیه در زمان‌بندی تعیین شده به تراز اکولوژیک خود خواهد رسید».

دبیر کارگروه ملی احیای دریاچه ارومیه نیز با اشاره به این که ۱۸ درصد از کاهش آب دریاچه ارومیه مربوط به کاهش بارندگی است، معتقد است: «حق‌آبه دریاچه را طی سال‌های گذشته قطع کرده‌ایم و امروز باید آن را پس بدهیم».

* چی‌چست، همچنان تشنه است

عیسی کلانتری، با تاکید بر اینکه عمق دریاچه ۶ متر بود و به سادگی می‌توان خشک شدن آن را ظرف ۹ سال محاسبه کرد، بنابراین حق آبه این دریاچه را تحت هر شرایطی باید به آن پس بدهیم و این موضوع دل بخواهی نیست، می‌افزاید: «ما الان ۴٫۷ میلیارد مترمکعب آب ورودی داریم، که ۵۰۰ میلیون مترمکعب آن در شهرها و بخش صنعت و ۴٫۲ میلیارد متر مکعب آن در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و در این زمینه همچنین طبق اعلام وزارت نیرو ۲ میلیارد و ۵۶۷ میلیون متر مکعب حق آبه زیست محیطی دریاچه ارومیه است، که در زمان حاضر حدود ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب وارد دریاچه می‌شود».

کلانتری در ادامه صحبت‌های خود اعلام کرد: در ۳ ماهه آخر سال گذشته حدود ۴۵۰ میلیارد تومان بودجه برای احیای دریاچه تخصیص یافت و این درحالی است که کل بودجه عمرانی استان آذربایجان‌شرقی به ۳۰۰ میلیارد تومان هم نمی‌رسید.

وی با بیان اینکه بین ستاد احیا و دولتی‌ها فاصله افتاده و کارهای روزمره خود را بدون توجه به بحران حاضر انجام می‌دهند؛ اضافه کرد: امسال یک هزار و ۹۵۰ میلیارد تومان برای احیا تخصص دادند اما اگر نتوانیم مردم را به همکاری بطلبیم و مدیران توجیه نشده باشند که باید همه تلاش خود را انجام دهند راه به جایی نخواهیم برد.

سعید شبستری، معاون سیاسی و امنیتی استاندار آذربایجان‌شرقی هم در این ارتباط با بیان اینکه عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه در سایه توجه ویژه دولت و تلاش دست‌اندرکاران، قابل توجه است، اما این دستاورد کمتر به مردم بازگو می‌شود، می‌گوید: «اجرای تصمیمات ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز نیازمند همراهی و مشارکت مردمی است و این همراهی در سایه اطلاع‌رسانی محقق می‌شود و همچنین تدارک زیرساخت‌های فرهنگی و اجتماعی قبل از انجام هر اقدامی ضروری است».

این مسئول ابراز داشت: معضلات اجتماعی حاصل از مهاجرت یک و نیم میلیون نفر در زمان جنگ تحمیلی هنوز که هنوز است در اذهان مردم باقی است و اگر دریاچه خشک شود حدود ۴میلیون نفر مجبور می‌شوند خانه و کاشانه خود را رها کرده و  مهاجرت کنند و معلوم نیست این تعداد کجا باید بروند، چگونه بروند و چه مصیبت‌هایی به بار خواهد آمد.

* چی‌چست، خاطراتش را از دست می‌دهد

محمدصادق پورمهدی، معاون عمرانی استاندار آذربایجان‌شرقی نیز در این زمینه با بیان این که ۸۰ میلیارد تومان اعتبار برای اجرای طرح‌های احیای دریاچه ارومیه به این استان اختصاص یافته است، می‌گوید: «تاکنون ۴۰ میلیارد تومان از این اعتبار تخصیص یافته است، که برای اجرای هرچه بهتر برنامه‌ها، مابقی اعتبارات نیز باید پرداخت شود و در این خصوص هم برنامه‌های احیای دریاچه شامل آزادسازی آب‌های پشت سدها، لای‌روبی رودخانه‌های منتهی به دریاچه و پر کردن چاه‌های غیرمجاز با تخصیص اعتبارات لازم به نحو احسن انجام می‌گیرد».

داور نامدار، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان‌شرقی هم با تاکید بر اینکه در بیش از یک هزار و ۵۰ هکتار از اراضی حاشیه دریاچه‌ارومیه طرح نهال‌کاری و بوته‌کاری با موفقیت انجام شده و برنامه‌های توسعه آن قرار است، طرح‌های نهال‌کاری در ۲۴۰ هزار هکتار، بوته‌کاری در ۲ هزار هکتار و مدیریت چرا در بیش از ۲۴ هزار هکتار از اراضی حاشیه دریاچه ارومیه امسال و سال آینده در تمام حوزه‌های حاشیه دریاچه ادامه یابد، می‌گوید: برای اجرای طرح‌های مذکور هشت میلیارد تومان از محل اعتبارات احیای دریاچه ارومیه تخصیص یافته و برای ادامه عملیات اجرایی هم امسال بیش از ۱۵ میلیارد تومان پیش‌بینی شده است.

* روزگار غمبار چی‌چست/ چی‌چست، در حسرت آب

خلیل ساعی، دبیر شورای فرهنگی اجتماعی احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان شرقی نیز با اشاره به اینکه سال های ۷۴ و ۷۵ را اوج سطح آب دریاچه بوده است، می گوید:« بعد از سال ۷۵ سطح آب دریاچه ۸ متر کاهش یافته و به ارتفاع ۱۲۷۰٫۰۷ متر از سطح آب های آزاد رسیده است و در همین خصوص نیز با توجه به همت دولت برای احیای دریاچه ارومیه با یک برنامه ۱۰ ساله در سال ۱۴۰۲ دریاچه ارومیه احیا خواهد شد».

رحیم شهرتی فر، فرماندار تبریز هم با بیان اینکه مشارکت عمومی در احیای دریاچه ارومیه نیازمند درگیرکردن مردم با این مسئله ملی و بلکه جهانی است، بر این باور است:« در سیاست گذاری های کلان احیای دریاچه باید بهره مندی از توان مردمی در اولویت قرار گیرد و همچنین در این مورد موضوع باید در محافل علمی و اجتماعی مطرح شده و از ظرفیت گروههای تخصصی و علاقمند استفاده شود».

* ارومیه، قطب جدید گردشگری کویر

محمد درویش، مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست نیز در خصوص جدیدترین وضعیت دریاچه ارومیه می گوید:« تراز ارتفاعی آب دریاچه ارومیه طبق اندازه گیری انجام شده در چند روز پیش (۱۲دی ماه) به رقم ۱۲۷۰٫۲۵ رسیده که بسیار امیدوار کننده است و اگر بدانیم رقم کنونی تراز ارتفاعی سطح آب نگین فیروزه ای کشور در ارومیه، قبل از این تا حدود ۱۲۷۰متر از سطح دریا کاهش یافته بود، به راحتی متوجه حال خوش این روزهای این دریاچه خواهیم شد».

مسعود تجریشی، مدیر دفتر توسعه و برنامه ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه هم ضمن اشاره به زمین خواری در دریاچه ارومیه، از دست اندازی دامداران و کشاورزان منطقه به اراضی ۱۰۰ هزار هکتاری این دریاچه خبر می دهد و می افزاید:« برای سال آینده قرق اراضی غیرقابل احیای دریاچه ارومیه با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست انجام خواهد شد».

* ضیافتی آشفته، به نام احیای دریاچه ارومیه

با این وجود؛ متخصصان این حوزه بر این باور هستند، گرچه این دریاچه در طی یک قرن گذشته نوسانات گاها شدیدی را نیز طی کرده است، اما روند نوسانات نزولی آن به شدت دو دهه اخیر نبوده است. به طوریکه روند نزولی این دریاچه پس از دوران پرآبی آن در سال ۱۳۷۴، شروع گردیده و در طی ۲۰ سال، تراز دریاچه بیش از ۸ متر افت کرده است. در واقع با توجه به ارقام ثبت شده، به طور متوسط دریاچه در این ۲۰ سال اخیر سالیانه با افت ۴۰ سانتی متری مواجه بوده است.

در حقیقت، با توجه به عمق کم این دریاچه، این میزان افت تراز منجر به خشکی درصد قابل ملاحظه ای از سطح دریاچه گردیده و بیش از ۳۰ میلیارد مترمکعب از حجم آب آن در اثر تبخیر و عدم ورود منابع آب کافی به آن از بین رفته است.

اما مسئله اصلی در این زمینه عوامل موثر بر بروز بحران دریاچه ارومیه است، که بر اساس بررسی های صورت گرفته، سه عامل اصلی موثر از جمله برداشت بیش از حد مجاز از منابع تجدیدپذیر حوضه، توسعه نامتوازن بخش کشاورزی در حوضه و تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی و البته عواملی دیگر چون احداث میان گذر در خشکی دریاچه ارومیه نقش تعیین کننده ای داشته است.

* چی‌چست؛ همچنان چشم انتظار رنگ فیروزه‌ای خویش

به هر حال، با توجه به وضعیت کنونی دریاچه، رویکرد اصلی مسئولان و دستگاه های ذیربط در برنامه زمانی احیای دریاچه ارومیه تثبیت شرایط کنونی و حفظ پیکره آبی در چند سال اول اجرای برنامه (دو تا سه سال اول) و جلوگیری از خشک شدن کامل دریاچه است.

ناگفته نماند، به عقیده کارشناسان آمارهای موجود نشانگر این است، که در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه میزان برداشت از منابع آب تجدیدپذیر حداقل ۳۰ درصد بیشتر از حد قابل قبول بوده است و این روند در طی سالیان گذشته پایداری در سطح این حوضه را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. با کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی حوضه، حجم منابع آب قابل تخصیص به بخش کشاورزی به میزان ۱۷۰۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته و در مجموع حجم مصارف در این بخش از منابع آب تجدیدپذیر حوضه می بایست به ۲۵۹۰ میلیون مترمکعب برسد.

* داستان یک پلاک و چند پلان، نجات دریاچه ارومیه

در مجموع پس از انجام مطالعات لازم و تصویب نقشه راه احیای دریاچه ارومیه، بر طبق برنامه زمانی مصوب، طرح احیای دریاچه ارومیه شامل سه فاز اصلی در یک بازه زمانی ۱۰ ساله تعین شده است.

فاز اول مرحله تثبیت (۱۳۹۵-۱۳۹۳)، بوده که هدف اصلی از این فاز تثبیت تراز دریاچه ارومیه و همچنین اجرای پروژه های کاهش اثرات محتمل ناشی از تداوم خشکی دریاچه ارومیه است. مرحله دوم دوره احیای دریاچه ارومیه (۱۴۰۱-۱۳۹۶)، است که هدف اصلی این فاز اجرایی نمودن مجموع راهکارهای تامین آب مورد نیاز دریاچه و افزایش تدریجی تراز آن است و در نهایت فاز سوم نیز به عنوان دوره احیای نهایی (۱۴۰۲)، است که هدف مورد انتظار از این فاز تثبیت شرایط احیاء شده دریاچه و ایجاد الزامات لازم برای احیای نهایی و حفظ پایدار شرایط دریاچه است.

در کل با توجه به دیدگاه و نظرات مسئولان و کارشناسان این عرصه، می‌توان به این جمع بندی رسید، که بحران دریاچه ارومیه تنها یکی از بارزترین مصادیق شدت بحران های زیست محیطی و آبی کشورمان ایران عزیز در این روزها بوده است، بحرانی که در صورت تداوم و ادامه روند موجود نه تنها تخریب گسترده و بسیار وسیعی از سرزمین ایران و جمعیت قابل ملاحظه ۵ میلیون نفری ساکن در حوزه آبریز دریاچه ارومیه را تهدید می کند، همچنین می تواند در یک سطح بالاتر در حوزه های اقتصاد، امنیت ملی و کل منطقه کشورمان را تحت تاثیر قرار دهد.

بر اساس شواهد موجود و همچنین تجارب حاصل از دریاچه های با وضعیت مشابه ارومیه در سطح جهان، بدون شک تداوم روند خشکی دریاچه ارومیه خسارات و آسیب های بسیاری را بر سلامت و بهداشت ساکنین حوزه و معیشت آنها، تخریب اکوسیستم و بخش کشاورزی را به همراه خواهد داشت.

چالش ها و مسائل اجتماعی به مانند افزایش مهاجرت و حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ نیز از جمله آثار محتمل تداوم وضعیت کنونی دریاچه ارومیه است.

* احیای دریاچه ارومیه؛ در چرخه آزمون و خطا

از این حیث، ایجاد و تشدید ریزگردها به ویژه ریزگردهای نمکی از جمله تبعات مستقیم خشکی دریاچه ارومیه بوده که به شدت سلامت ساکنان مجاور دریاچه و حتی استان های همجوار آنها را هم تهدید می کند. بر اساس تجارب موجود در سایر دریاچه های مشابه، برخی از بیماری های محتمل ناشی از ریزگردهای دریاچه شامل عفونت های حاد دستگاه تنفسی، آسم، سرطان های ریه و مجاری تنفسی، افزایش فشار خون، حملات قلبی و افزایش سقط جنین است.

با این وجود، اخیرا کارشناسان و مسئولان طرح نجات ارومیه اعلام کردند، که طرح جامع نجات دریاچه ارومیه عملیاتی و اجرایی شده که امیدواریم این روند برای نجات «شورترین دریاچه جهان که حیات در آن جریان دارد» دیر نشده باشد.

به بیان دیگر، تا به امروز از سوی مسئولان و کارشناسان راهکارهای زیادی برای نجات دریاچه ارومیه پیشنهاد شده اما به نظر می رسد، بسیاری از این راهکارها یا غیرعملی و یا آن در پرهزینه بوده که تا به امروز عملیاتی و کارساز نشده است. بی شک برای احیای دریاچه ارومیه باید از همه ظرفیت های موجود استفاده کرد. و در همین راستا متولیان امر به جای شعار دادن، فرافکنی و توجیه طرح ها، اقدامات عملی مناسبی را به عمل آورند.

چندسالی است که حال خراب دریاچه ارومیه که به سرعت به سوی نابودی پیش می رود، برای همگان محرز شده و حتی از سال گذشته و با تشکیل کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، اقدامات جدی برای احیای آن کلید خورده است، اما درنهایت تمام هشداری که طی سال‌های اخیر در این زمینه داده شد نگرانی بابت شدت یافتن گردوغبار نمک در منطقه، نابودی کشاورزی و در نهایت کوچ اجباری ساکنان منطقه بوده است و کمتر کسی به این مهم توجه داشته که میزان نمک سطح خشک شده دریاچه ۸میلیارد تن است و با وزیدن هر باد و نسیم، توفانی از نمک به هوا بر می‌خیزد، تاکنون سلامت چه تعداد از مردم منطقه را به خطر انداخته است؟

دریاچه ارومیه به دلیل داشتن ارزش‌های اکولوژیک و منحصر به فرد، در سال ۱۳۴۶ براساس مصوبه شماره یک شورای عالی حفاظت محیط زیست کشور، به عنوان منطقه حفاظت شده و طبق مصوبه شماره ۶۳ شورای عالی در سال ۱۳۵۴ به عنوان پارک ملی ارتقا یافت. همچنین در سال ۱۳۵۶ براساس مصوبات mab (انسان و کره مسکون) به عنوان یکی از مناطق بین المللی ذخیرگاه‌های زیست کره در سطح جهان به ثبت رسیده است.

این دریاچه با تمام جزایر آن در سال ۱۳۵۴ به عنوان یکی از تالاب‌های بین‌المللی در کنوانسیون رامسر ثبت و از طرف موسسه بین المللی تالاب ها به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق مهم پرندگان انتخاب شد. در این دریاچه در حال حاضر ۲۷ گونه پستاندار، ۲۱۲ گونه پرنده، ۴۱ گونه خزنده، هفت گونه دوزیست و ۲۶ گونه ماهی زیست می کنند. دریاچه ارومیه دارای ۱۰۲ جزیره است که همه آن ها از سوی سازمان یونسکو به عنوان ذخیره گاه طبیعی جهان به ثبت رسیده است.

دریاچه ارومیه از نظر سطح آب های آزاد، بیستمین دریاچه جهان از لحاظ وسعت و شورترین بعد از بحرالمیت محسوب می شود. طول دریاچه از ۱۳۰ تا ۱۴۶ کیلومتر و عرض آن از ۵۸ کیلومتر تا ۱۵کیلومتر (بین کوه زنبیل و جزیره اسلامی) متغیر است. حجم آب دریاچه ارومیه در مساحت ۵ هزار و ۸۲۲ کیلومتر مربع و با عمیق متوسط ۵٫۴ متر بالغ بر ۳۱ میلیارد مترمکعب برآورد شده است. حوضه آبر یز دریاچه ارومیه دارای ۵۲ هزار و ۴۷ کیلومتر مربع بوده که در استان های آذربایجان غربی، شرقی، کردستان و قسمت بسیار کمی نیز در کشور ترکیه است.

اما این زیست بوم با تمام دار و ندارش رو به نابودی است با توجه به اینکه نخستین مصوبه دولت تدبیر و امید در رابطه با احیای دریاچه ارومیه بوده اما تا به امروز اقدام محسوسی مشاهده نمی شود و مسئولان امر معتقدند کارهای اجرایی احیای دریاچه ارومیه در سال های بعد خودش را نشان خواهد داد. با وجود این امر این دریاچه هر روز که می گذرد با مشکلات جدیدی روبه رو می شود.