حیات کم رمق دریاچه ارومیه همه ساله با فرا رسیدن فصل پاییز با صدای دلنشین فلامینگوها، آنقوتها و هزاران پرنده دیگر جانی دوباره می گیرد ولی امسال مرگ دو هزار پرنده در کنار کمتر و کمتر شدن آب دریاچه، صحنه غمباری را رقم زده است.
سالانه افزون بر ۵۰ هزار پرنده فاصله ها را از عرض های شمالی و سیبری به امید شنیدن صدای تپش قلب دریاچه و تماشای رقص امواج آبی آن طی می کنند به امید اینکه شاید زمستانی گرم را در آغوش دریاچه ارومیه به همراه جوجه هایشان سپری کنند و امید به احیاء این دریاچه را به مردم منطقه هدیه کنند.
آثار مرگ دو هزار قطعه پرنده آبزی و کنارآبزی در حاشه دریاچه ارومیه علاوه بر تهدید حیات وحش منطقه، ممکن است دامنگیر جوامع انسانی حاشیه این پهنه آبی شده و این حادثه غم انگیز به تدریج در وسعتی بیشتر خطرساز شود.
دریاچه ارومیه علاوه بر مکانی برای گردش و تفریح مردم ایران زمین و اهالی استان آذربایجان غربی، سالها لانه و سرپناه و سرای امیدی برای پرندگان مهاجر بوده است.
پارک ملی دریاچه ارومیه که حدود ۱۰ کیلومتر با شهر ارومیه فاصله دارد، از طریق جاده ای خاکی به طول پنج کیلومتر در امتداد کانالی که شرکت آب احداث و لایروبی کرده است، به شهر متصل می شود و اگر از پشت پادگان المهدی ارومیه پیش بروید، به بخشی از پارک ملی دریاچه ارومیه می رسید که روزگاری پر آب و نیلی و زمانی قلب دریاچه بوده است ولی وضعیت این روزهای این مکان بی آب، همه خاطرات مشاهده کنندگان گذشته را به افسوس تبدیل می کند.
مروری به صفحات دفتر خاطرات سال های پر آبی دریاچه ارومیه بیانگر حضور مسافران و افرادی است که آرزو داشتند تا لحظه ای بیشتر شاهد قدرت الهی در دل دریاچه ای فرحبخش و کوه های سر به فلک کشیده در این منطقه و صدای آواز زیبای هزاران فلامینگو، آنقوت و انواع غازها و اردکها و درناها باشند.
اما با آغاز روند خشکسالی دریاچه ارومیه به تدریج مسافران از این محل گریزان شدند و دیگر به جای آب شفاف و آبی رنگ و شن ها و لجن های شفابخش آن، این محل تبدیل به مکانی برای دفع فاضلاب شهرک های صنعتی فاز یک و ۲ و تصفیه خانه فاضلاب ارومیه و هدایت آب رودخانه آلوده قودوخ بوغان شد.
هم اینک نسیم زیبای آرامش و زندگی از این مکان رخت بربسته و بوی فاضلاب یک میلیون ارومیه ای جایگزین طراوت و شادابی و روح زندگی در این مکان شده است.
کارشناسان بر این عقیده اند که از عمق دو متری آب در این مکان فقط ۱۰ سانتیمتر تا نیم متر عمق باقی مانده است و آن هم به مدد آب هایی است که از تصفیه خانه فاضلاب ارومیه و فاضلاب رهاسازی شده از شهرک های صنعتی جاری و هدایت می شود.
دیگر آب باران های یک ماه اخیر هم به علت عمق تشنگی دریاچه جوابگوی تشنگی و کم آبی پارک ملی نیست.
اگر فردی در گذشته از این مکان بازدید کرده باشد، در یک نگاه می تواند تحلیلی مطلوب از وضعیت فعلی و گذشته دریاچه ارومیه را در ذهن خود داشته باشد.
در این پهنه وسیع که در سال های پر آبی دریاچه که حدود ۱۸ سال قبل بوده، نیزارهای وسیعی وجود داشت که مکانی برای فرود و زیست پرندگان مهاجر و بومی بود ولی هم اکنون چیزی جز بوته های زرد رنگ نمی توان دید.
بوی مشمئز کننده فاضلاب در دقایق اول حضور هر بیننده ای را آزار می دهد اما پس از ۱۰ دقیقه دیگر بوی آن عادی می شود.
باد پاییزی با خشونت هر چه تمام تر در این محل زوزو می کند و حضور فصل پاییز در منطقه را یادآور می شود و احساس می کنی تلی از شن و نمک مخلوط شده گلویت را می سوزاند.
برای رفتن به داخل این بخش از دریاچه که زمانی عمقی معادل دو متر داشت و اکنون حالت یک آبگیر کاملا آلوده را دارد، کافی است تا یک جفت چکمه پوشیده و با یک چوب دستی پیش بروید.
از همان اول راه می توان حدس زد که حرکت در میان این گل و لای و لجن سخت است چرا که باران کمی سطح زمین را نرم کرده و گل و لای به چکمه ها می چسبد و به تدریج که پیش می روی آبی سبز رنگ و جلبکی به چشم می خورد که مانند جویبارهای فرعی از هر سویی به سمت قلب دریاچه ارومیه در نزدیک جاده شهید کلانتری جریان دارد که ناشی از کمبود بارش ها و افزایش مواد سمی در این محل است.
در این شرایط سخت چکمه اگر اندازه پا نباشند در آوردنش از لجنزار بسیار مشکل خواهد بود.
با نیم ساعت پیاده روی در میان لجن و فاضلاب می توان گاه گداری صدای له شدن استخوان پرنده ای را زیر پایت شنید که اگر اندکی ترس در وجودت باشد، فوری پایت را بلند می کنی و آن موقع است که تمام فاضلاب بر روی لباست می پاشد.
در این مکان هر چه پیش بروی، لاشه ها کم کم افزایش می یابد و مشاهده خواهی کرد که یکی از ناحیه سر، دیگری از ناحیه سینه و آن دیگری از ناحیه پر و بال در اثر تغذیه حیوانات وحشی دریده شده است.
به جاهایی با عمق نیم متر آب و لجن که می رسی، لاشه ها سالم ترند چرا که به علت باتلاقی بودن امکان حضور درندگان در این مکان نیست و چند متر آن سوتر آنقوتی زیبا در میان تلی از لجن ها پر و بال می زند و چند قدم دورتر خوتکایی سرش از فاضلاب ها بیرون زده و تکان می خورد و می توان با کمی دقت لاشه سایر پرندگان را هم شناسایی کرد.
در این محیط باتلاقی باید سعی کنید تعادل خودت را حفظ کنید چون به سرعت در گل و لای چسبنده فرو می روی و در این شرایط نجات همه پرندگان نیمه جان فکری است که در اینجا نمی توان از آن رهایی یافت اما چه می شود کرد که در شرایط توصیف شده، تنها می توان دو یا سه پرنده از این همه پرنده در حال جان دادن را همراه خود برده و نجات داد.
یک نگاه کوتاه و کارشناسی شده به لاشه ها بیانگر مرگ پرندگان در مدت زمانی بین ۵۰ روز تا ۱۰ روز قبل است که حس کنجکاوی هر فردی را بر می انگیزد و از خود سوال می کنی که این پرندگان چرا مرده اند؟
جلوتر رفتن بسیار سخت و طاقت فرساتر می شود چرا که منطقه باتلاقی بوده و در صورت حتی دو دقیقه توقف به اندازه ۳۰ سانتیمتر در لجن و باتلاق فرو خواهی رفت.
به علت احتمال بارش باران پیش روی در این منطقه برای جستجوی لاشه ها و میزان تراکم آنها در مساحت ۵۰۰ هکتاری دریاچه بسیار مشکل است و بازگشت بهترین کار.
در میان پرندگانی که مرده اند و سکوتی که بر فضای آبگیر طنین انداخته، تنها صدای هزاران فلامینگو است که می تواند روح مرده را از این آبگیر پر از اندوه ماتم زده بزداید و نوید تداوم زندگی را به سایر پرندگان بدهد.
وجود تعداد زیادی فلامینگوی نابالغ و تخم فلامینگوها در این مکان مانند چراغی در وسط بیابانی تاریک است که موجب تقویت امیدی برای احیای دریاچه می شود.
مردم محلی این منطقه بر این باورند که تعداد فلامینگوها در این منطقه کم شده و علت مرگ پرندگان نیز که از ۱۵ روز قبل افزایش یافته، خشکسالی در دریاچه ارومیه است.
آنها همچنین حضور فلامینگوها در این منطقه را امیدی برای بازگشت سال های پرآبی دوباره به دریاچه و تکرار روزهای به یاد ماندنی گذشته تلقی می کنند و حضور هر ساله پرندگان در پارک ملی دریاچه می تواند نویدی برای بازگشت ایام پر از خاطره شان باشد.
کارشناسان محیط زیست و دامپزشکان آذربایجان غربی بر این باورند که کاهش بارندگی ها در منطقه موجب افزایش غلظت آلاینده ها در بستر فعلی تالاب شده است که پرندگان از آن تغذیه می کنند.
آنها تصفیه ناقص فاضلاب ها را هم در این بین بی اثر نمی دانند و معتقدند که تصفیه نشدن کامل فاضلابی که وارد این بخش از دریاچه می شود، نقش مهمی در مرگ و میر پرندگان دارد.

*****
آنفلوآنزا علت مرگ پرندگان نبود
معاون فنی اداره کل دامپزشکی آذربایجان غربی و مسئولان اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی اوایل آبان ماه اعلام کردند که تعدادی از پرندگان در این محل(پارک ملی دریاچه ارومیه) تلف شده اند و همان موقع لاشه این پرندگان برای آزمایش از نظر ابتلا به آنفلوآنزای پرندگان به آزمایشگاه اداره کل دامپزشکی تحویل و بر اساس نتایج اعلام شده، موردی از ابتلا و مرگ بر اثر آنفلوانزای پرندگان تشخیص داده نشد.
حسین دهقانی افزود: بازدیدهای میدانی و نیز نمونه برداری ها از محل تلف شدن پرندگان انجام شد و در این راستا کالبد شکافی هایی نیز صورت گرفت.
وی اظهار کرد: بحث نظارت بر سلامت وحوش از جمله پرندگان وحشی اطراف تالاب ها و پارک ملی دریاچه ارومیه به عهده اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان غربی است و این نهاد موظف به کنترل و پایش تالاب ها و پرندگان است و ما در صورت نیاز در آزمایش ها در کنار محیط زیست هستیم.
معاون فنی اداره کل دامپزشکی آذربایجان غربی با بیان اینکه محموله های عازم کشتارگاه ها در استان گواهی های بهداشتی دریافت می کنند و هیچ نگرانی از بابت آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان در این استان وجود ندارد، گفت: نمایندگان دامپزشکی استان و مسئولان بهداشتی کشتارگاه در این مکان ها حضور دارند و طی جلسات برگزار شده با تشکل های صنفی و نیز کلینیک های بیماری طیور مقرر شده تا در صورت مشاهده هر گونه تلفات نامتعارف و بیماری مشکوک مراتب را به مسئولان گزارش دهند.
وی اضافه کرد: پست های قرنطینه ای دامپزشکی در محورهای منتهی به آذربایجان شرقی از جمله محورهای میاندوآب به ملکان و سلماس به تسوج و سه راه ایواوغلی خوی و جاده شهید کلانتری ارومیه در قالب قرنطینه های شبانه روزی فعالیت می کنند.
دهقانی اظهار کرد: نظارت های لازم برای جا به جایی انواع دام و طیور زنده و فرآورده های خام دامی نیز در بخش دامپزشکی انجام می شود زیرا این محموله ها باید مجوزهای قرنطینه ای را داشته باشند.
وی درباره جمع آوری لاشه ها از دریاچه ارومیه نیز اظهار کرد: این مکان از نظر پایش و حفاظت تحت کنترل سازمان محیط زیست بوده و باید با توجه به شرایط موجود با همکاری دستگاه های مربوطه در امر دفع مواد و پسماندها و با هماهنگی اداره کل به صورت بهداشتی جمع آوری شده و نسبت به دفن بهداشتی این لاشه ها اقدام می شود تا با توجه به فسادپذیری و مباحث تشدید آلایندگی ها، منجر به افزایش غلظت آلاینده ها در این منطقه نشود.
معاون فنی اداره کل دامپزشکی آذربایجان غربی توصیه کرد: بهتر است روستاییان و جوامع محلی نسبت به جمع آوری لاشه ها و پرندگان نیمه جان جهت مصرف گوشت اقدام نکنند تا اداره کل حفاظت محیط زیست نسبت به این موضوع تحقیقات لازم را انجام دهد.
وی اظهار کرد: وجود پروتئین فاسد در منطقه موجب افزایش بار میکروبی محل می شود و باید نسبت به جمع آوری لاشه ها اقدام شود.
معاون فنی اداره کل دامپزشکی آذربایجان غربی همچنین گفت: مردم استان می توانند با خیال آسوده از فراورده های گوشت مرغ و تخم مرغ استفاده کنند چون با پایش های انجام شده مشخص شده که هیچ بیماری در واحدهای طیور استان وجود ندارد و سیستم مراقبت فعال و غیرفعال را نیز اعمال کرده ایم.
وی اظهار کرد: در حال حاضر بازدیدهای میدانی و نمونه برداری های انجام شده و آزمایش های صورت گرفته و کالبد شکافی ها بیانگر این است که احتمال دارد که این مرگ و میز پرندگان ریشه در آلاینده های ناشی از فاضلاب شهری و شهرک های صنعتی داشته باشد که نیاز به آزمایش های سم شناسی دارد.

*****
پساب کارخانه ها علت اصلی مرگ پرندگان در اطراف دریاچه ارومیه است
کارشناس ارشد بیماریهای حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی نیز در این باره گفت: این اتفاق به پساب کارخانه ها ارتباط زیادی دارد و نیتریت و نیترات بالای موجود در آب از علل مهم این اتفاق است.
سالار گلابی گفت: وقتی میزان این ماده در آب بالا می رود، موجب تولید جلبک هایی در آب می شود و به تبع آن میزان اکسیژن نیز در آب کاهش می یابد همچنین سخت پوستان از این جلبک ها تغزیه می کنند و می میرند که در نتیجه آن نوعی ماده سمی در آب تولید می شود که موجب تولید باکتری بوتولونیم می شود که این باکتری در حالت عادی در آب و خاک و در بدن سخت پوستان وجود دارد ولی وقتی اکسیژن کم شود، محیط برای رشد آن مساعد شده و شرایط برای رشد این باکتری فراهم می شود.
وی بر این عقیده است که نتیجه رشد این باکتری ها در آب منجر به تولید بیماری گردن ماری در پرندگان کوچک جثه و از جمله اردک ها و غازها می شود و این بیماری ابتدا عصب پاها و سپس بال ها و بعد گردن پرنده را فرا می گیرد.

*****
پرندگان دچار مسمومیت شدند
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی نیز در این باره گفت: کاهش بارش باران، تصفیه نشدن کامل فاضلاب شهری و پساب کارخانه های شهرک های صنعتی فاز یک و دو ارومیه و در نتیجه سمی شدن آب منجر به بروز پدیده مرگ و میر پرندگان در این منطقه از پارک ملی دریاچه ارومیه شده است.
حجت جباری گفت: کلیه پارامترها و آزمایش های لازم در این زمینه جمع آوری شده و نتایج نیز موجود است.
وی با اشاره به اینکه تعداد پرندگان تلف شده حدود یکهزار و ۵۰۰ تا دو هزار قطعه است، اظهار کرد: اعلام آمار میزان مرگ و میر پرندگان در بخش غربی دریاچه ارومیه نیز بر حسب تخمین بوده و آمار قطعی در این باره وجود ندارد.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی افزود: تخلیه پساب و فاضلاب شهری به این نقطه از دریاچه از طرح های ستاد احیا دریاچه ارومیه است ولی بررسی ها بیانگر تصفیه نشدن کامل این فاضلاب و رهاسازی بدون ملاحظه آن به دریاچه است.
جباری ادامه داد: در این منطقه هم اکنون بالای پنج هزار قطعه فلامینگو وجود دارد ولی مرگ و میر این پرندگان در این منطقه مشاهده نشده است.
وی اظهار کرد: مرگ و میر پرندگان در این منطقه از پیامد های خشک شدن دریاچه است که دامنگیر پرندگان نیز شده و به خاطر واقع شدن این تلفات در وسط دریاچه و باتلاقی بودن آن، امکان جمع آوری لاشه آنها نیز به سختی ممکن است.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی گفت: روزانه یکهزار و ۵۰۰ متر مکعب پساب شهرک های صنعتی فاز یک و دو ارومیه و ۷۵ هزار متر مکعب فاضلاب شهری در غرب پارک ملی دریاچه ارومیه تخلیه می شود.

*****
مرگ پرندگان در اثر افزایش آلاینده ها و سموم فاضلاب شهری از سوی شرکت آب و فاضلاب آذربایجان غربی رد شد
مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب آذربایجان غربی نیز با رد مرگ پرندگان در اثر افزایش آلاینده ها و سموم فاضلاب شهری گفت: آنالیزهای انجام شده از فاضلاب خانگی شهر ارومیه بیانگر نبود آلودگی های شیمیایی و سموم است.
رسول اکبری گفت: مواد مضر برای زیست پرندگان اعم از فلزات سنگین، مواد معدنی سمی و سایر سموم در فاضلاب خانگی شهر ارومیه در محدوده مجاز استانداردهای زیست محیطی است.
وی اظهار کرد: تمام پارامترهای شیمیایی و میکروبیولوژی فاضلاب در مرحله ورودی فاضلاب خام و خروجی پساب تصفیه شده و به صورت مستمر توسط آزمایشگاه های مجهز و معتمد محیط زیست تحت پایش قرار دارد و نتایج حاصل از آنالیز های انجام شده حاکی از نبود مواد مضر و سمی اعم از فلزات سنگین است.
اکبری بیان کرد: بدیهی است که فاضلاب خانگی با فاضلاب صنعتی تفاوت های بسیار زیادی دارد و پایش کیفی فاضلاب صنعتی و همچنین نظارت بر عملکرد آن بر عهده اداره محیط زیست بوده و اظهار نظر در مورد تاثیر آن نیاز به مطالعه و بررسی های کارشناسی دارد.
مسئولان مربوطه بر این عقیده اند که همه این فاضلاب ها تصفیه می شود ولی بررسی های اداره کل حفاظت محیط زیست بیانگر این است که این اتفاق رخ نمی دهد.
محیط زیستی ها بر این عقیده اند که از فاضلاب ۵۰۰ هزار نفر ارومیه ای که تولید می شود، فاضلاب ۲۰۰ هزار نفر تصفیه کامل، ۲۰۰ هزار نفر در حد استاندارد و بقیه فقط دفع می شود چرا که امکانات موجود در این زمینه جوابگوی تصفیه این میزان فاضلاب نیست.
بر همین اساس فاضلاب روستاها نیز در مسیر رودخانه های منتهی به دریاچه نیز بدون تصفیه وارد این منطقه می شود و اگر کمبود بارندگی ها هم به این علل افزوده شود، مجموع این عوامل موجب بروز پدیده مرگ پرندگان شده است.
بررسی های میدانی در منطقه و اظهارات معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی بیانگر مرگ و میر تعداد اندکی پرنده از دو ماه قبل در این منطقه بود که به علت عدم تداوم آن پی گیری نشده بود و موضوع همچنان مسکوت باقی مانده بود تا اینکه مرگ پرتعداد پرندگان رخ داد.
گزارش ها بیانگر این است که این اتفاق و شرایط در ۱۰ سال گذشته در این منطقه بی سابقه بوده است و اگر مسئولان اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی نیز در همان ابتدای مشاهده مرگ و میر اندک پرندگان در دو ماه قبل به علت یابی به موقع آن اقدام می کردند، تعداد تلفات نیز افزایش پیدا نمی کرد.
دریاچه ارومیه به عنوان یکی از ۵۹ ذخیره گاه بیوسفری کره زمین در شمال ایران اسلامی و در بین دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار گرفته و از ۱۸ سال پیش ارتفاع آب آن افزون بر چهار متر کاهش یافته است.
با این کاهش، هم اکنون نزدیک ۹۰ درصد از پهنه آبی دریاچه ارومیه به شوره زار تبدیل شده که با ادامه روند فعلی، پیش بینی می شود در سه تا پنج سال آینده آب آن به کلی خشک شده و افزون بر ۱۰ میلیارد تن نمک در پهنه این دریاچه باقی بماند.
دریاچه ارومیه با پنج هزار کیلومتر مربع وسعت، گنجایش ۳۵ میلیارد متر مکعب آب را دارد که از رودخانه های استان های کردستان، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی و چشمه های جوشان کف دریا تامین می شود.
در سال های اخیر بر اثر کاهش نزولات آسمانی، بهره برداری بی رویه از آب های سطحی و زیر زمینی، ساخت سدهای مخزنی، افزایش دمای هوا و تبخیر بیش از حد، با بحران کم آبی رو به رو شده و هر سال این روند تشدید شده است.
حوزه آبریز دریاچه ارومیه افزون بر ۵۱ هزار و ۸۷۶ کیلومتر مربع برآورد می شود که در استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان قرار گرفته است.
پتانسیل آبی برای تغذیه دریاچه ارومیه حدود هفت میلیارد متر مکعب در سال های پرآبی بوده که همه ساله این میزان آب به دریاچه وارد و در همین میزان نیز تبخیر می شد که تراز ارتفاع آن معمولا بدون تغییر باقی می ماند.
در ۱۸ سال گذشته که روند خشکی آب دریاچه ارومیه آغاز شده، در برخی از سال ها حتی ۵۰۰ میلیون متر مکعب نیز آب به آن وارد نشده در حالی که میزان تبخیر شدیدتر شده است.
با توجه به اهمیت زیست محیطی دریاچه ارومیه و نقش آن در تلطیف هوا، خشک شدن این پهنه آبی مخاطرات زیست محیطی زیادی را برای استان های ساحلی و برای ایران و حتی کشورهای همجوار خواهد داشت.
بر جای ماندن ۱۰ میلیارد تن نمک خطر بالقوه ای است که در صورت انتشار به صورت ریزگردها، می تواند زندگی انسان ها، حیوانات و کشاورزی کشور تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری را دچار اختلال های شدید کند.
هم اکنون با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید طرح های ۲۶ گانه مصوب و امیدبخشی در حال اجراست که توانسته تا حدی در مسیر نجات بخشی دریاچه ارومیه مفید واقع شود.

منبع : دورنا