عبدالقادر مراغه ای آخرین موسیقی دان و نوازنده ای چیره دست و طبق شواهد تاریخی، بانی موسیقی جهان اسلام، نخستین ردیف نویس موسیقی ایران، آخرین نظریه پرداز موسیقی کلاسیک ایرانی و معلم ثالث در دانش موسیقی مشرق زمین پس از فارابی و ابن سینا است. موسیقی فاخر ایران در قرن هفتم تا نهم هجری و […]
عبدالقادر مراغه ای آخرین موسیقی دان و نوازنده ای چیره دست و طبق شواهد تاریخی، بانی موسیقی جهان اسلام، نخستین ردیف نویس موسیقی ایران، آخرین نظریه پرداز موسیقی کلاسیک ایرانی و معلم ثالث در دانش موسیقی مشرق زمین پس از فارابی و ابن سینا است.
موسیقی فاخر ایران در قرن هفتم تا نهم هجری و طی دوران فراز و نشیب مغول ها بنیان گذاشته شد که صفی الدین ارموی و عبدالقادر مراغی، دو نابغه هنرمند، پراستعداد و نامی ایرانی در آن دوران ظهور کردند.
در تبیین شخصیت فرامرزی عبدالقادر مراغه ای همین بس که سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی کشورمان با همکاری بنیاد یونس امره ترکیه، آیین بزرگداشت عبدالقادر مراغه ای را با حضور جمعی از چهره های ادبی و فرهنگی دو کشور ایران و ترکیه دیروز شنبه ۱۱ مهر برگزار کرد.
عبدالقادر از مشاهیر ایرانی ثبت شده در یونسکو در سال های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ میلادی، پسر غیبی حافظ مراغی، ملقب به گوینده و نظام الدین و مشهور به حافظ المراغی یا عبدالقادر گوینده، آخرین ستاره فروزان موسیقی ایران زمین، در سال ۷۶۸ هجری شمسی در شهر مراغه از شهرهای قدیمی، مهم و آباد آذربایجان شرقی به دنیا آمد.
عبدالقادر مراغه ای در همان ایام کودکی به مکتب رفت و حافظ قرآن شد و موسیقی را از پدرش که اهل ادب و هنر بود، آموخت و در نوجوانی به چنان توانمندی دست یافت که با استادان زمان خود، از جمله رضوان شاه، موسیقی دان بزرگ، به رقابت پرداخت.
مقاصدالالحان و جامع الالحان مهم ترین آثار به یادگار مانده از این موسیقی دان و هنرمند چیره دست است که در کتاب جامع الالحان با دقت بسیار به آرا و افکار موسیقی دانان بزرگی مانند جوهری و فارابی پرداخته و به لزوم استفاده از حساب هندسه در موسیقی، نقش موسیقی در خدمت به قرآن و علم پزشکی اشاره کرده که این نشان از هنر این موسیقی دان در خدمت به ادیان الهی است.
سلطان احمد جلایر پسر شیخ اولیس، چهارمین فرمانروای سلسله جلایریان در عراق و آذربایجان، پادشاه شعرشناس و موسیقی دوست، عبدالقادر مراغه ای را مفتخر به القابی مانند سلطان الحفاظ، ذوفنون عصر و فیلسوف جهان کرد و هنرهایش را حفظ کلام الله، حُسن خط و علم موسیقی برشمرد و از مهارت وی در نوازندگی به خصوص عود و تکمیل آلات ذوات النّفخ تعریف کرده است.
هنری جرج فارمر ـ موسیقی دان معاصر جهان ـ عبدالقادر مراغی را اعجوبه خوانده و در نهایت از مفاخر تاریخ هنر ایران در نیمه هشتم و نهم هجری و آخرین نظریه پرداز موسیقی کلاسیک ایران یاد می کند که تنها بعد از این موسیقیدان اطلاعات دقیق و قابل اطمینان درباره مطالب موسیقی می توان یافت.
شخصیت هنری عبدالقادر ترکیبی از موسیقی، شعر، خط و نقاشی یا نمونه ای از تربیت های قدیم بود به طوری که فارمر می گوید: عبدالقادر در موسیقی پیروی کننده صفی الدین ارموی، استاد بزرگ موسیقی بین سال های ۶۱۳ تا ۶۹۳ قمری، بوده که در نواختن عود (بربت) چیره دست و در ساختن تصنیف استاد بود.
با نگاهی به آثار عبدالقادرمی توان گفت که وی علوم متداول زمان خود را دارا بوده و موسیقی را از پدر خود آموخته بود و با آن که اهل آذربایجان (مراغه) و به ترکی مسلّط بود، کتاب های خود را به زبان فارسی نوشته و از این راه خدمتی بس بزرگ به زبان، ادب و هنر فارسی انجام داده است.
عبدالقادر علاوه بر خوشنویسی، نقاشی و نوازندگی عود، شعر نیز می سرود که نمونه اشعار فارسی و ترکی او در مقاصد الألحان و بعضی کتاب های وی آمده که در آن ها به ‘عبدالقادر’ تخلص کرده است.
بی شک عبدالقادر مراغی از بزرگترین موسیقی دانان و موسیقی پژوهان تاریخ هنر ایران محسوب می شود؛ به قول دولتشاه سمرقندی، مراغی یکی از چهار هنرمند پایتخت شاهرخ، فرزند و جانشین تیمور لنگ و بزرگ ترین پادشاه تیموری، بوده که در ربع مسکون به روزگار خود نظیر نداشته اند.
تسلط عبدالقادر در نوازندگی بربت (عود) مورد تحسین قرار گرفته و آهنگ هایش گرچه هنوز به طور کامل به دست نیامده، ولی اندکی از آن ها تا حد موجود توسط بعضی از موسیقی دان ها اجرا شده است.
بعضی از تصنیف های خواجه با ذکر ضروب و نقرات در کتاب ‘نزههالأرواح من تطریب الأشباح’ یعقوب و رساله منظوم و منثور امیرخان محفوظ و ثبت شده است.
تم موسیقی سریال امام علی (ع) نیز بر اساس آثار عبدالقادر ساخته شده و افتخار فرهاد فخرالدینی هم در ساختن این موسیقی مجموعه به گفته خود وی در این است که توانسته با وجود تلاش های ناموفق فروانی که در ایران، ترکیه و اروپا برای استنباط یکی از یافته های موسیقی عبدالقادر انجام شده، عاقبت آن را به طور کامل به اجرا درآورد.
آنچه عظمت هنری عبدالقادر را دوچندان می کند، این است که از یک قرن پیش تا عصر حاضر موسیقی دانان فراوانی که آثار طرح ها و یافته های بزرگان تاریخ موسیقی ایران، مانند فارابی، ابن سینا، صفی الدین ارموی را الگوی خود ساخته اند، از عبدالقادر متأثر بودند.
مهارت وی در آهنگسازی تا حدی بود که در مقاصدالألحان می گوید:… در خجند در حضور خیل سلطان مشغول آوازخوانی بودم، ناگاه صدای قمری شنیده شد به امر سلطان مشارالیه نسخه یی مانند نوای آن مرغ ساختم که به شکل تنن ـ تننن، هشت نَقره اعتبار شده است’.
مطالعه ی عمیق در آثار گذشتگان، نقد و بررسی آرای بزرگانی مانند فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی، قطب الدین شیرازی نشان می دهد که تسلط مراغی به موسیقی و خوانندگی از ویژگی های وی به شمار می رود؛ زیرا که او تنها اطلاع داشتن از قواعد نظری یا عملی در موسیقی را کافی نمی داند، بلکه از دیدگاه او هنرمند باید در عمل به موسیقی نیز توانا باشد.
آثار مهم عبدالقادر مراغی شامل کنزالألحان، مقاصدالالحان، جامع الألحان، شرح الأدوار صفی الدین (زبده الادوار)، فوائد عشره و لحینه و آثار موسیقیایی صحبت نامه استادالمصفنین مرافی و رساله کوکبی است.
سرانجام پس از دغدغه های پرشور که گذشت عمر گرد پیری بر تارک آن پاشیده بود، زندگی عبدالقادر بعد از ۷۰ سال به پایان رسید و در شهر هرات، به دلیل ابتلا به طاعون آهنگ سفر آخرت کرد و در همان جا مدفون شد.
پس از عبدالقادر، موسیقی دان بزرگی که قادر به ادامه کارهای وی باشد، متولد نشد، هرچند کسانی مانند بنای هروی و محمد امین بخاری سعی در گردآوری آثار فرهنگی و هنری گذشتگان در آثار خود کردند، اما موفق به خلق شاهکارهایی مانند کتاب های عبدالقادر نشدند.
گذشت روزگار و درگرفتن جنگ های متعدد موجب شد نام عبدالقادر مراغی، این بزرگمرد فرهنگ و هنر ایران بعد از مرگش به فراموشی سپرده شود و گویی خودش امروزِ خود را دیده بود که در پایان کتاب خود در جامع الألحان می گوید: ‘این نوشتم تا برآید روزگار، من نمانم این بماند یادگار، من شوم با درد و غم بر زیرخاک، کس نداند حال من جز کردگار.’
گروه موسیقی عبدالقادر مراغی ۱۰ سال پیش با مدیریت محمدرضا درویشی در تهران با حضور هنرمندان مختلف از جمله همایون شجریان تشکیل شد و اعضای گروه عبدالقادر مراغه ای پیش از آغاز کار، رساله های عبدالقادر را به صورت نظری مطالعه کرده و اقدام به بازسازی و نواختن تصنیف های منصوب به این موسیقی دان ایرانی کرده اند.
انتشار آلبوم ‘شوق نامه’ که مستند ‘شش قرن و شش سال’ به آن می پردازد، نتیجه تشکیل این گروه است که این آلبوم با صدای همایون شجریان و آهنگسازی محمدرضا درویشی منتشر شده است.
مستند ۸۶ دقیقه ای ‘شش سال شش قرن’ درباره طرح موسیقایی شوق نامه (بازخوانی آثار عبدالقادر مراغی) به کارگردانی، تهیه کنندگی و فیلمنامه نویسی مجتبی میرطهماسب ساخته شده است.
به بهانه احیای مکتب و بنیاد عبدالقادر مراغه، شب عبدالقادر مراغه ای و نکوداشت این موسیقیدان، بیستم خرداد سال گذشته با حضور رئیس موزه ملی ایران و جمعی از هنرمندان مطرح کشور و رئیس کمیسیون ملی یونسکو و برخی مسؤولان کشوری و استانی و شهرستانی در تالار سرباز مراغه برگزار شد.
بنیاد بین المللی عبدالقادر مراغی به منظور ساماندهی و گسترش فعالیت های علمی و پژوهشی برای شناختن و شناساندن جلوه های تمدن، فرهنگ، تاریخ و افکار و آثار مشاهیر مراغه به ویژه عبدالقادر مراغی، هم اکنون با همکاری مدیریت شهری و انجمن تاریخ پژوهان مراغه تشکیل شده است.
گزارش از حسن حسین زاده
