طی سال های اخیر خشکسالی در اردبیل از جمله بلایای طبیعی بوده که به جان زیست بوم ها افتاده و تاثیرات پنهان آن به دلیل وسعت و دامنه تاثیرگذاری و البته با بهره گیری از فرصت سو مدیریت منابع آبی طی یکی دو سال گذشته عیان شده است.

نگرانی ها برای مدیریت به هنگام خشکسالی از آن رو است که به عقیده کارشناسان و تحلیل گران خشکسالی در اردبیل امری پایدار است و طی سال های آتی نیز امکان تجربه آن پیش بینی می شود و با وجود اینکه اخطارها یکی پس از دیگری به گوش می رسد در استان کم آب اردبیل نه برنامه جامع مدیریت خشکسالی تدوین شده و نه آموزش های لازم برای مقابله با این پدیده به گروه های مختلف مردمی ارائه می شود.

در این میان بیشترین بار متحمل شده خشکسالی به دوش کشاورزان است و خسارات مالی هنگفت به حدی مدیران را شگفت زده کرده که در دو سال گذشته بیمه محصولات کشاورزی به عنوان راه حل سریع التاثیر طرح شده و در برخی مواقع حتی به کشاورزان تحمیل می شود.

کارشناسان می گویند مقابله با خشکسالی در وهله اول نیازمند شناخت از این پدیده است، اینکه در کجا ایستاده ایم و قرار است پس از این چه مشکلاتی را متحمل شویم. موضوعی که اغلب مورد غفلت است و بررسی های مهر نشان می دهد تمامی دستگاه های اجرایی متولی و درگیر با این پدیده نسخه هایی به فراخور مسئولیت خود پیچیده و درمان های مقطعی را تجویز می کنند. درمان هایی که گاها کمک دست مضررات خشکسالی است.

پراکنش نامطلوب بارش

مدیر کل هواشناسی استان اردبیل بارها تاکید کرده است که طی سال های اخیر اردبیل متحمل خشکسالی بوده و پس از این نیز باید انتظار تجربه این پدیده را داشته باشد.

علی دولتی مهر با تاکید به اینکه نظریه خشکسالی ۳۰ ساله در اردبیل نمی تواند به صورت قطعی مورد پذیرش قرار گیرد و فقط یک احتمال است، تصریح کرد: با این وجود اگر واقع بین باشیم می بینیم طی سال های گذشته خشکسالی گریبان گیر استان بوده و علاوه بر بارش اندک، پراکنش نامطلوب بارش خود به یک آسیب تبدیل شده است.

افزایش بارش ها در سال جاری موجب شد تا خاک و هوای اردبیل جان دوباره بگیرد و با وجود اینکه اردبیل در میزان بارش ها رشد ۴۴ درصدی را تجربه کرده است، اما به عقیده کارشناسان هواشناسی اینطور نیست که تمامی نیاز آبی استان با این بارش ها جبران شود.

مدیر کل هواشناسی استان در این خصوص گفت: در مقایسه تغییرات بارش استان با سایر استان ها اردبیل بعد از گیلان و‌ آذربایجان شرقی در رتبه سوم قرار گرفته و به لحاظ درصد افزایش بارش اردبیل رتبه نخست در بین استان ها را از آن خود کرده است.

با این وجود اگر واقع بین باشیم می بینیم طی سال های گذشته خشکسالی گریبان گیر استان بوده و علاوه بر بارش اندک، پراکنش نامطلوب بارش خود به یک آسیب تبدیل شده است.دولتی مهر افزود: در خصوص نقشه های پیش یابی افزود: برای ماه آینده پیش بینی می شود بارندگی ها در مناطق شمالی استان با ۱۰ درصد افزایش و در مناطق جنوبی با ۱۰ درصد کاهش همراه باشد.

به عقیده این مدیر اجرایی هر چند استان با رشد بارش مواجه است اما در جنوب استان کمبود بارش همچنان وضعیت بحرانی را ایجاد کرده است و با توجه به انتظار تداوم خشکسالی نباید مدیران به بارش های فعلی به منزله رفع تمامی کمبودها بنگرند.

صدمات جبران ناپذیر به تالاب ها

از جمله مضررات خشکسالی کوچک شدن سطح تالاب ها و خشک شدن برخی تالاب های فصلی است تا جایی که مدیر کل حفاظت از محیط زیست استان در جمع خبرنگاران بحران جدی آب را هشدار داد.

سید رضا موسوی با تاکید به اینکه همچنان پروژه هایی بی توجه به منابع موجود و ظرفیت های زیست گاه ها اجرا می شود از نگرانی خود در خصوص مدیریت مصرف منابع آبی گفت.

وی خشکسالی و در ادامه برداشت بی رویه آب را کاهش سطح سفره های آبی برابر با فرونشست دشت ها و در ادامه از دست رفتن خاصیت سفره ها و ناتوانی آن در ذخیره آب دانست و افزود: در نهایت چنین فرآیندی موجب مرگ خاک می شود.

اما نکته کلیدی که موسوی به آن تاکید دارد تاثیرات نامطلوب کم آبی و خشکسالی در خشک شدن تالاب ها است. تا جایی که این مسئول در پاسخ به سوال خبرنگار مهر مبنی بر بیشترین تاثیرات کم آبی صحبت های خود را در یک حوزه یعنی تالاب ها متمرکز کرد.

مدیر کل حفاظت از محیط زیست استان گفت: تالاب پته خور در مجاورت شهرک صنعتی شماره دو اردبیل عملا خشک شده است.

وی تصریح کرد: هر چند این تالاب فصلی بوده اما به دلیل بی توجهی به حق آبه های زیست محیطی تالاب و در نتیجه کم آبی خشک شده است.

موسوی تاکید کرد: اغلب تالاب های استان در معرض خطر هستند و باید با رعایت جوانب زیست محیطی نسبت به احیا و بهبود کیفی تالاب ها اقدام کرد.

خسارت هنگفت خشکسالی بر بخش کشاورزی

 در عین حال که مدافعان محیط زیست بارها و بارها به ضرورت رعایت حق آبه ها و کیفیت زیست بوم ها تاکید دارند بخش کشاورزی که به عنوان مصرف کننده اصلی منابع‌ آبی در استان اردبیل قلمداد می شود، صدمات جبران ناپذیر از خشکسالی به خود دیده است.

به گفته معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان اردبیل سال گذشته خشکسالی پنج هزار میلیارد ریال و سرمازدگی هفت هزار میلیارد ریال به بخش کشاورزی خسارت وارد کرده است.

اصغر پرتوی مبنی بر رصد تاثیرات این پدیده در سال جاری اضافه کرد: فعلا رقم خشکسالی برآورد نشده است و با وجود بارش ها عمده خسارت احتمالی مربوط به جنوب استان است.

در وضعیتی که جهاد کشاورزی برای مدیریت خشکسالی، آموزش کشاورزان و نحوه مقابله با این پدیده گام های کند و دیرهنگامی را بر می دارد، خشکسالی همچنان بختکی به جان باغات و مزارع کشاورزی است و شیره جان درختان را می مکد.

به گفته پرتوی تاکنون ۴۰۰ میلیارد ریال از خسارت ذکر شده پرداخت شده و ۴۴۰ میلیارد ریال تسهیلات با نرخ بهره چهار درصد نیز به کشاورزان پرداخت شده است.

مدیریت خشکسالی محدود به بخش کشاورزی

وی در تشریح برنامه های مدیریت خشکسالی تنها راهکار را اجرای سیستم های نوین آبیاری و تغییر الگوی کشت می داند که البته به فراخور نوع و وسعت اجرا زمان بر بوده و حداقل در کوتاه مدت نمی تواند از خسارت این پدیده به شکل چشمگیر بکاهد.

معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی تصریح کرد: مرکز تحقیقات کشاورزی اردبیل در نظر دارد ارقام کشاورزی مقاوم به تنش های خشکسالی را مطالعه و نسبت به اصلاح ارقام اقدام کند.

وی با ذکر مثالی به گندم تک آبی اشاره کرده که نزدیک به پنج بار مصرف آبی کمتری به نسبت ارقام دیگر دارد.

کاشت بادام و زعفران و سیب زمینی زمستانه نیز از طرح های دیگری است که جهاد کشاورزی با هدف اصلاح الگوی کشت در دستور کار قرار داده است.

علاوه بر این اعزام کارشناسان بیمه محصولات کشاورزی از دیگر اقداماتی است که برای سال جاری مورد توجه بوده و با هدف بیمه اراضی کشاورزی و کاهش بار خسارت به کشاورز انجام می شود.

با این وجود مدیریت خشکسالی محدود به حوزه کشاورزی کارساز نیست و به عقیده مدیر کل مدیریت بحران استانداری اردبیل این استان در سیل و خشکسالی آسیب پذیر است.

علی اسلامی پیش از این  تاکید کرده بود که در دو حادثه سیل و خشکسالی در سال گذشته استان اردبیل متحمل آسیب های هنگفت شده است.

به گفته این مسئول از۴۳ نوع بلای طبیعی ۳۴ نوع در کشور و ۱۷ نوع در استان تجربه شده است.

با این وجود ارقام بلایای طبیعی نشان می دهد باید تدابیر جدی در مدیریت حوادث اتخاذ شود و به عنوان مثال خشکسالی به تعبیر مدیر هر دستگاه محدود نماند.

ضعف آموزش عمومی

طی سال ها اخیر به دلیل تامین آب شرب و مصرف خانگی شهرنشینان کمتر تاثیر را از خشکسالی تجربه کرده اند. اما این به منزله نبود بحران نیست. برداشت بی رویه از حجم سدهای آبی موجب شده است به تعبیر مدیر عامل آب منطقه ای استان اردبیل در حال حاضر دشت اردبیل ۶۰۰ میلیون متر مکعب کسری در مخازن خود داشته باشد.

داوود نجفیان افزود: با وجود افزایش بارش از ابتدای سال جاری هنوز با کمبود آب مواجه هستیم چراکه طی سال های اخیر ۸۰ درصد بیشتر از ظرفیت مخازن مصرف شده است.

مدیر عامل آب منطقه ای استان تاکید کرد: با وجود مشکلات گسترده در منابع آبی اینطور نیست که نتوان به شرایط نرمال رسید و لازمه جبران کسری مدیریت بهینه مصرف است.

تمامی مشکلات در حالی با راهکارهای مقطعی و درمان هایی صرفا با هدف ممانعت از تنش تجویز شده است، که عموم شهروندان به تازگی و به همت رسانه ها از خسارات خشکسالی مطلع می شوند.

این در حالی است که در روستاها خشک شدن چاه های آب، کم شدن آب های سطحی و کاهش سطح رودخانه موجب شده است فشار خشکسالی بیش از پیش به مناطق محروم تحمیل شود و روستا نشین برای شرب و بهداشت هم آب نداشته باشد.

غریبه قلمداد کردن مردم و اطلاع رسانی دیرهنگام خود از عواملی بوده که خطرات خشکسالی را تنها در مرز بحران اعلام کرده و نقش مشارکت مردم را در مدیریت بهینه منابع به صفر رسانده است.

به عقیده مدیر کل حفاظت از محیط زیست استان در صورتی که خشکسالی و کم آبی روند تداومی داشته باشد و منابع آبی به شکل فعلی مصرف شود ما در آینده با تهدید جدی در زیست بوم ها مواجه خواهیم شد.

موسوی فرسایش خاک، فرونشست دشت اردبیل، تغییر زنجیره های حیاتی، تغییر تعداد گونه های حیات وحش به ویژه گونه های آسیب پذیر، خشک شدن تالاب ها و مهم تر از همه تاثیرات هر یک از این موارد در زندگی انسان به عنوان یکی از عناصر زیست محیط را از مشکلات پنهان کم آبی می داند.

تا جایی که نگرانی برای ضرورت یک دستی و همرنگ سازی برنامه های مدیریت خشکسالی به حدی شدت گرفته که کارشناسان محیط زیست از تهدید زیست بوم انسانی به دلیل سو تدبیر ها و برخورد اشتباه با طبیعت و منابع آن خبر می دهند.